Het strijkkwartet

Thomas Larcher heeft in IXXU, zijn Tweede strijkkwartet, geprobeerd zich los te maken van alles wat hij geleerd had of gewend was bij het componeren te doen. Dat verklaart ook waarom hij er zes jaar aan gewerkt heeft. Het Vierde strijkkwartet van Matthias Pintscher, ‘Ritratto di Gesualdo’, is exact wat de titel aangeeft: een portret van de Renaissance componist Carlo Gesualdo. Zoals we mogen verwachten is dit geen realistisch portret als een klinkende foto, maar een deconstructie. De Quartettstudie van Wolfgang Rihm is in feite een onderdeel van zijn nimmer voltooide Elfde strijkkwartet en werd gecomponeerd voor het Internationale muziekconcours van de ARD. Ter afronding klinken de overige delen uit de Zeven stukken voor strijkkwartet van Gösta Neuwirth:  à trois (spreken over wat ontbreekt), objet en ombre (over het getal en over de schaduw), un rêve solutréen (over Clarisse en de lettergrepen in haar naam) en l’oubli bouilli (over de feestdis van de Merovingers). Thomas Larcher (1963) – Strijkkwartet nr. 2 “IXXU” (1998-2004) flüchtig, nervös, 2. Sehr schnell, präzise, 3. Ruhig          Uitvoerenden: Rosamunde Quartett          CD: ECM Matthias Pintscher (1971) – Strijkkwartet nr. 4 ‘Ritratto di Gesualdo’ (1995)          Uitvoerenden: Arditti Quartet          CD: Winter & Winter Wolfgang Rihm (1952-2024) – Quartetstudie (2003/04)          Uitvoerenden: Minguet Quartett          CD: col legno Gösta Neuwirth (1937) – Sieben Stücken für Streichquartett (2008) # Trois, 5. Objet en Ombre, 6. Un rêve Solutréen, 7. L’oubli bouilli  Uitvoerenden: Sophie Schafleitner violin • Gunde Jäch-Micko violin, Dimitrios Polisoidis viola • Andreas Lindenbaum violoncello          CD: KAIROS

Georg Friedrich Haas heeft inmiddels een tiental strijkkwartetten geschreven. Het Eerste kwartet dateert uit 1997 en laat de microtonale wereld van Haas horen. Immers alle zestien snaren van de vier strijkinstrumenten zijn verstemd. Tegelijkertijd is het kwartet gebaseerd op vier akkoorden die voortkomen uit de boventonen van die verstemde snaren, die veelal als flageoletten gespeeld worden. Zo ontstaat een merkwaardige, vaak zwevende muziek, waarin de luisteraar de tijd verliest. In zijn Tweede strijkkwartet uit 1998 heeft Georg Friedrich Haas zich meer georiënteerd op wat hij zelf historische klanken noemt. Maar ook hier gecombineerd met microtonale verstemmingen, hetgeen tot bijna futuristische resultaten leidt in een ogenschijnlijk tijdloos klankdecor dat zich meestal traag ontwikkelt en slechts enkele malen soms door korte uitbarstingen verstoord wordt. Georg Friedrich Haas (1953) – Strijkkwartet nr.1 (1997)             Uitvoerenden: Kairos Quartett          CD: Edizion Zeitklang                Georg Friedrich Haas (1953) – Strijkkwartet nr.2 (1998)          Uitvoerenden: Kairos Quartett          CD: Edizion Zeitklang

Met zijn Tweede strijkkwartet heeft Friedrich Cerha eenzelfde weg gevolgd als in het eerste kwartet. Hij richtte zich hierin op de Iatmul-stam op Papua Nieuw-Guinea met hun bijzondere fluitmuziek tegen complexe ritmische patronen op trommels. Het resultaat is als een opwindend ritueel. Ook in zijn Derde strijkkwartet klinken enkele momenten die aan de muziek van de Iatmul-stam zijn ontleend. Erich Urbanner sloot liever aan bij voorgangers als Berg en Webern.  Daarbij concentreerde hij zich op het oude vakmanschap als houvast in tijden van snelle veranderingen, zoekend tussen zij die in volle vaart vooruit stoomden, de avant-gardisten, en zij die achteromkeken, de conservatieven. De Zeven stukken voor strijkkwartet van Gösta Neuwirth hebben elk een buitenmuzikale verwijzing: D’accord (over de eenvormigheid van samenklanken), Pensif (Over het nadenken met neergebogen hoofd en de leegte in het centrum) en Le fils de la fadeur (Over de smaak van water). Friedrich Cerha (1926-2023) – Strijkkwartet nr. 2 (1990) Uitvoerenden: Arditti Quartet CD: CPO Erich Urbanner (1936) – Strijkkwartet nr. 4 (1992) Uitvoerenden: Alban Berg Quartett CD: Warner Classics (live uit Wiener Konzerthaus, 1993) Friedrich Cerha (1926-2023) – Strijkkwartet nr. 3 (1992) Furioso, 2. Elegie, 3. Con spirito, 4. Intermezzo, 5. Sehr ruhig, 6. Sehr ruhig       Uitvoerenden: Ensemble Wien Collage       CD: ORF Edition Zeitton Gösta Neuwirth (1937) – Uit: Sieben Stücke für Streichquartett (2008) D’accord, 2. Pensif, 3. Le fils de la fadeur Uitvoerenden: Sophie Schafleitner violin • Gunde Jäch-Micko violin, Dimitrios Polisoidis viola • Andreas Lindenbaum violoncello             CD: KAIROS

Toen Friedrich Cerha zijn eerste kwartet schreef, was hij gefascineerd door de buiten-Europese muziekculturen, waaronder de Arabische. Dat verklaart de titel Maqam voor zijn Eerste strijkkwartet. Cerha’s arabisch gekleurde compositie bestaat uit 11 korte segmenten, soms rustig en meditatief, dan weer luid en druk. Opvallend is de bijna vanzelfsprekende manier waarop de Europese en de Arabische muziek hier elkaar aanvullen en versterken. Het Eerste strijkkwartet ‘Cold Farmer’ van Thomas Larcher ontstond in amper drie dagen in juni 1990. De titel is ontleend aan een denkbeeldige funkband waarvan de evenzo denkbeeldige ‘bandleader’ Jan Blecher als motto had: “Creativiteit maakt je blij wanneer je er vroeg voor zorgt dat je het hebt wanneer je het nodig hebt.” De titel ‘Festina Lente’ van het zesdelige Vijfde strijkkwartet van Gottfired von Einem betekent zoveel als “haast je langzaam”, en geeft enigszins aan hoe de oudere componist als zeventiger in het leven stond. Ook Friedrich Gulda was als jongeman rond 1950 in de ban van het verleden, zoals we kunnen horen in zijn Musik für Streichquartett in fis-kl.t., Friedrich Cerha (1926-2023) – Strijkkwartet nr. 1 ‘Maqam’ (1989) 11 Abschnitte Uitvoerenden: Arditti Quartet CD: CPO Thomas Larcher (1963) – Strijkkwartet nr.1 ‘Cold Farmer’ (1990) mit Groove, 2. ruhige Halbe, 3. sehr schnell, 4. ganz langsam             Uitvoerenden: Rosamunde Quartett             CD: ECM Gottfried von Einem (1918-1996) – Strijkkwartet nr. 5 ‘Festina lente’ (1989/91) Adagio, 2. Presto, 3. Moderato, 4. Adagio molto, 5. Allegro, 6. Adagio molto Uitvoerenden: Artis Quartet Wien CD: Orfeo Friedrich Gulda (1930-2000) – Strijkkwartet in fis-kl.t. (1951)             Deel 3: tranquillo Uitvoerenden: Acies Quartett CD: Gramola Records

Kort na de tweede wereldoorlog werd het ook in Oostenrijk duidelijk dat de muziek en de technische verworvenheden van de Tweede Weense school, dus van Arnold Schönberg en zijn leerlingen Anton Webern en Alban Berg, grote gevolgen hadden voor de nieuwe muziek. Dat is te horen in de werken van Gottfried von Einem en Erich Urbanner, die zich aansloten bij het moderne expressionisme van voor de oorlog. In het beknopte Derde strijkkwartet van Urbanner worden de vooroorlogse en naoorlogse nieuwe muziek aaneengesmeed. Von Einems muziek is daartegenover tegen de ontwikkelingen van zijn tijd in een eclectische componist gebleven, met neobarokke en neoklassicistische invloeden naast verwijzingen naar de grote laatromantische werken van Bruckner, Mahler, Strauss en de vroege Schönberg. Erich Urbanner – Strijkkwartet nr. 3 (1972) Uitvoerenden: Alban Berg Quartett             CD: Warner Classics Gottfried von Einem (1918-1996) – Strijkkwartet nr.1 (1975) Allegro, 2. Adagio molto, 3. Moderato Uitvoerenden: Artis Quartett Wien CD: Orfeo Gottfried von Einem (1918-1996) – Strijkkwartet nr. 2 (1977) Allegro moderato, 2. Adagio, 3. Allegro ma non troppo Uitvoerenden: Artis Quartett Wien CD: Orfeo Gottfried von Einem (1918-1996) – Strijkkwartet nr. 5 ‘Festina lente’ (1991)             Deel 3: Moderato Uitvoerenden: Artis Quartett Wien CD: Orfeo

In het tweede strijkkwartet van Thierry Escaich, met als titel ‘Après l’aurore’, wordt naar het lijkt verwezen naar de Mondscheinsonate van Beethoven. Maar louter als titel, want de muziek heeft er geen enkele band mee. De opdracht ertoe kwam namelijk van de Beethovenhalle in Bonn. De titel van het Zevende strijkkwartet van Nicolas Bacri, ‘Variations sérieuses’, doet eveneens een verband met Beethoven vermoeden, namelijk met diens Quartetto serioso, opus 95. Maar het zouden ook de Variations sérieuses van Mendelssohn kunnen zijn. In werkelijkheid is dit kwartet een eerbetoon aan de Britse componist Robert Simpson. De opvallend klassieke vorm is in die zin ook passend. Bacri’s Negende kwartet heet ‘Canto di speranza’, lied van hoop, hetgeen tevens de titel is van het slotdeel van dit kwartet. Het is een eerbetoon aan die componisten die geen belangstelling hadden voor de verworvenheden van de avantgarde.   Thierry Escaich (*1965) – Après l’aurore (2005)             Uitvoerenden: Quatuor Tchalik             CD: Alkonost Classic Nicolas Bacri (*1961) – Strijkkwartet nr.7, opus 101, ‘Variations sérieuses’ (2007) Introduzione (Adagio solenne) – Tema alla fuga (Maestoso cantabile) – Var. I (Scherzo) – Var. II (Sarabande funèbre) – Var. III (Sonata : Allegro moderato ma con fuoco) – Var. IV (Passacaglia : Adagio doloroso) – Var. V (Ciaccona : L’istesso tempo) – Interludio (Come al inizio : Adagio tragico) – Var. VI (Menuetto) – Var. VII Fuga Uitvoerenden: Quatuor Psophos             CD: Klarthe Records Nicolas Bacri (*1961) – Strijkkwartet nr. 9, opus 140, ‘Canto di Speranza’ (2015) Adagio (Introduzione), 2. Allegro vigoroso alla marcia, 3. Valse nocturne, 4. Fuga riepiloga, 5. Canto di speranza             Uitvoerenden: Quatuor Psophos             CD: Klarthe Records

Vandaag beginnen we het programma met een tweetal componisten die van meet af aan zich gekeerd hebben tegen de overmacht van intellectuele seriële componisten in Frankrijk, Thierry Escaich en Nicolas Bacri. Escaich heeft in Frankrijk vooral naam gemaakt organist en is vanaf dit jaar als titulair verbonden aan de Notre-Dâme in Parijs. Als componist heeft hij wereldwijd van zich doen spreken met een veelheid aan vaak briljant-virtuoze soloconcerten, orgelwerken en kamermuziek. Nicolas Bacri is in zijn muziek minder vrolijk virtuoos dan Thierry Escaich, maar niet minder krachtig geworteld in het verleden. Zijn Achtste strijkkwartet, ‘Omaggio a Haydn’ werd geschreven ter gelegenheid van het Haydnjaar in 2009. Het strijkkwartet Stringendo uit 2010 van Philippe Manoury laat daarna het andere geluid horen, de zoektocht naar het karakter van klank, in dit geval verbonden aan de titel, dus gehaast, onder druk, versnellend. Thierry Escaich (*1965) – Strijkkwartet nr.1 ‘Scénes de Bal’ (2001)             Uitvoerenden: Ludwig Quartet             CD: Universal Nicolas Bacri (*1961) – Strijkkwartet nr. 8, opus 112, ‘Omaggio a Haydn’ (2009) Sonata all’Ungarese, 2. Notturno (Lentissimo ipnotico), 3. Variations et fugue sur un Menuet de Haydn             Uitvoerenden: Quatuor Psophos             CD: Klarthe Records Philippe Manoury (*1952) – Strijkkwartet nr.1 ‘Stringendo’ (2010)             Uitvoerenden: Arditti Quartet             CD: NEOS

De Franse componist Gérard Pesson is in onze contreien minder bekend. Zoals menige generatiegenoot is Pesson gefascineerd door het grensgebied tussen stilte en geluid, en door de klank als zelfstandig fenomeen. Zijn strijkkwartet ‘Respirez ne respirez is een oefening in ademhalen en van eerder geschreven studies op het gebied van speeltechnieken, ademhaling, snelheid en echo’s. Philippe Manoury’s Derde strijkkwartet is geheel gebaseerd op de cijfercombinaties in het magische vierkant zoals te vinden op de ets Melencolia van Albrecht Dürer uitv 1514. Het resultaat is een uitermate complexe en veelgelaagde structuur met overwegend toverachtige klank. Gerard Pesson (*1958) – Quatuor à cordes ‘Respirez ne repsirez plus’ (1993) Allegro, 2. Adagietto tenebroso, 3. Finale precipitoso             Uitvoerenden: Quatuor Parisii             CD: Universal Philippe Manoury (*1952) – Strijkkwartet  nr.3 ‘Melencolia’ (2013)             Uitvoerenden: Arditti Quartet             Live uitvoering Monaco van website componist

Het programma van vandaag staat geheel in het teken van Pascal Dusapin. Hij studeerde bij Yannis Xenakis en Franco Donatoni, hetgeen zijn brede kijk op de muziek verklaart. Van folkmusic en jazz tot grootse klanksculpturen, van klankmassa’s in tal van contouren tot de enkelvoudige lijn in de vele solo’s die hij inmiddels geschreven heeft. In de loop van de jaren negentig begon Dusapin ook meer herkenbare harmonieën in zijn muziek te verwerken. Het Tweede strijkkwartet ‘Time Zones’ en het Vijfde strijkkwartet laten twee kanten van Dusapins muziek horen, enerzijds in beknopte klankexperimenten en anderzijds in een meer verhalende context over een doelloze conversatie in de trant van zijn voorbeeld Samuel Beckett. Pascal Dusapin (*1955) – Strijkkwartet nr.2 ‘Time Zones’ (1989)             Vierentwintig korte genummerde delen Uitvoerenden: Arditti Quartet CD: Aeon Pascal Dusapin (*1955) – Strijkkwartet nr. 5 (2004/05) Uitvoerenden: Arditti Quartet CD: Aeon

De componisten die ik vandaag aan de orde stel zijn allen na de oorlog geboren. Voor hen zijn de ontwikkelingen in de jaren veertig en vijftig enerzijds een vaststaand gegeven (en dus minder terrein van innoverend onderzoek dan dat voor hun leermeesters was) en tegelijk ook al weer passé. Nymphéa uit 1987 van de Frans-Finse componist Kaija Saariaho met als ondertitel Jardin Secret III, verwijst naar een gedicht van Arseny Tarkovsky, maar ook de waterlelie, en in het bijzonder de waterlelies van Monet! Kort na 2000 maakte Edith Canat de Chizy zich steeds meer los van strakke vormen en intellectuele structurele technieken. Haar eerste strijkkwartet (van inmiddels een vijftal) is een resultaat van een gevoel van jubel en tot leven komen. Vandaar ook de titel van dit kwartet ‘Vivere’. Philippe Hersant wordt in Frankrijk vooral gezien als een vertegenwoordiger het postmodernisme. Zo horen we in zijn werken geregeld herinneringen aan de klankenwereld van Beethoven en Schumann voorbij komen. Ook in zijn Vierde strijkkwartet uit 2014, dat de ondertitel Der gesternte Himmel of The Starry Sky heeft, en waarin Beethovens tweede Rasumowsky kwartet, opus 59:2, en dan met name het tweede deel ervan centraal staat. Kaija Saariaho (1952-2023) – Nymphéa (Jardin Secret III) (1987)             Uitvoerenden: Cikada String Quartet             CD: ECM Edith Canat de Chizy (*1950) – Strijkkwartet nr. 1 ‘Vivere’ (2001)             Uitvoerenden: Quatuor Parisii             CD: Aeon Philippe Hersant (*1948) – Strijkkwartet nr. 4 ‘The Starry Sky’ (2014)             Uitvoerenden: Quatuor Girard             CD: Paraty