Het strijkkwartet

De Zwitser Frank Martin componeerde zijn enige strijkkwartet in 1966/67 toen hij al decennia lang wereldwijd een gevestigde naam was. In dit werk zijn twee langere langzame delen tegenover twee beknopte snelle delen geplaatst; mooi in elkaars evenwicht en beide koppels bijna even lang. De muziek is even lyrisch als helder geconstrueerd, zoals bijna alle werken van Martin. Herman Haller was een generatie jonger dan Martin en werd overwegend in een Duitse expressionistische traditie opgeleid, zoals we ook in zijn Tweede strijkkwartet uit 1971 nog kunnen horen. Hoe verschillend de stijlen en technieken die ook door Zwitserse componisten naast elkaar gebruikt werden, kunnen zijn, horen we in het Vierde strijkkwartet uit 1968/70 van Rudolf Kelterborn. Zijn toontaal is zowel dodecafonisch expressionistisch als op klankonderzoek gericht. Frank Martin (1890-1974) – Strijkkwartet (1966/67) Lento, 2. Prestissimo, 3. Larghetto, 4. Allegretto leggero Uitvoerenden: Amati Quartet CD: Divox Hermann Haller (1914-2002) – Strijkkwartet nr.2 (1971) Adagio, 2. Allegro energico, 3. Lento, 4. Allegro molto e deciso, 5. Cadenza, senza misura, 6. Molto tranquillo e espressivo             Uitvoerenden: Amati Quartet             CD: Divox Rudolf Kelterborn (1931-2021) – Strijkkwartet nr.4 (1968/70) Preambolo, 2. Sonata             Uitvoerenden: Amati Quartet             CD: Divox

Het Derde strijkkwartet van Wolfgang Rihm met de ondertitel ‘Im Innersten’ geeft exact weer wat Rihm in de jaren zeventig en tachtig nastreefde: namelijk al componerende zo diep mogelijk in zijn eigen ziel te graven. In het midden van de jaren zeventig besloot ook Penderecki de weg naar het begin van de 20e eeuw af te leggen, naar een expressiviteit en daarbij een passende lyriek, zoals in Der unterbrochene Gedanke. Zijn Derde strijkkwartet verscheen twintig jaar later en heeft een veelzeggende ondertitel meegekregen: Bladzijden van een niet geschreven dagboek. De muziek is nu eens heftig chromatisch, dan weer helder en bijna klassiek van opzet. Met twee korte werken, de Hommage a Jacob Obrecht en Arioso, laat Kurtág een meer ingetogen manier om met het verleden om te gaan. Het eerste werk verwijst naar de Renaissance componist Obrecht, het tweede naar de klankenwereld van Alban Berg. Wolfgang Rihm (1952-2024) – Derde strijkkwartet ‘Im Innersten’ (1976) I, II, III, IV, V, VI Uitvoerenden: Minguet Quartett         CD: col legno Krzysztof Penderecki (1933-2020) – Der unterbrochene Gedanke (1988) Uitvoerenden: Meccore String Quartet CD: Capriccio Krzysztof Penderecki (1933-2020) – Derde strijkkwartet (2008) “Leaves from an unwritten Diary” Grave – Vivace – Poco meno vivace e scherzando –  Vivace – Feroce – Pesante – Agitato –  Tempo di Valse, poco rubato e sentimentale – Poco rubato – Agitato – Adagio. Notturno – Poco più mosso – Adagio, 3. Vivace – Pesante – Meno mosso – Vivace – Tranquillo – Ancora più tranquillo – Più lento – Adagio assai – Andante – Agitato – A tempo Andante – Tranquillo – Più tranquillo Uitvoerenden: Meccore String Quartet CD: Capriccio György Kurtág (*1926) – Hommage a Jacob Obrecht (2005) Uitvoerenden: Athena String Quartet CD: NEOS György Kurtág (*1926) – Arioso – Hommage a Walter Levin 85 (2009) (Performance with wooden mutes) Uitvoerenden: Athena String Quartet CD: NEOS

In 30 Pieces van John Cage kwamen de musici at random bij elkaar. In zijn strijkkwartet ‘Four’ zitten de spelers wel bij elkaar, maar hebben geen vastgestelde eigen partij. Zij kunnen uit elk van de vier partijen kiezen, en binnen gegeven marges telkens de tijdsduur van hun bijdragen kiezen. Het resultaat is eens omschreven als verlichte anarchie. In ‘Reigen seliger Geisten’ vervolgt Lachenmann zijn zoektocht naar de essentie en de aard van de klank: gestreken, getokkeld, geslagen, gekrast en veel meer. De titel van zijn kwartet is ontleend aan de opera Orfeo van Gluck, de beroemde melodie die vaak ook zelfstandig wordt uitgevoerd. De muziek van Lachenmann speelt zich inderdaad in een wereld van geestverschijningen af. John Cage (1912-1992) – Four (1989) Uitvoerenden: Quatuor Bozzini CD: Collection QB Helmut Lachenmann (*1935) – Tweede strijkkwartet ‘Reigen seeliger Geisten’  (1989) Uitvoerenden: Stadler Quartett CD: Neos

Wolfgang Rihm, Helmut Lachenmann en ook de wat jongere Jörg Widmann zijn dol op een overmatige detaillering van hun partituren, vol speelaanwijzingen, expressieve contrasten, complexe ritmische en technische hoogstandjes. Bovendien is voor hen ‘klank’ (gekras, gesnerp, gefluister) evenzeer een element van een compositie als tonen, samenklanken of ritmen. Zoals in Gran Torso van Lachenmann. Rihm is echter wel bewust veel romantisch-expressiever dan Lachmann, tastend in het verleden van het expressionisme en van zijn eigen ziel. In zijn late werken raakte daardoor Webern, maar eigenlijk ook de avantgarde van de jaren vijftig en zestig steeds meer op de achtergrond. Widmann zit een beetje tussen beide voornoemde componisten in. In zijn Derde strijkkwartet (2003), zijn Jagtquartett, is de inzet zonder meer meesterlijk, een waar dorpsfeest voorafgaand aan de jacht. Voor hem echter zelfs met Schumann in het vizier. Helmut Lachenmann (*1935) – Eerste Strijkkwartet ‘Gran Torso’ (1971, rev.1976-1988)             Uitvoerenden: Stadler Quartett             CD: Neos Wolfgang Rihm (1952-2024) – Vierde strijkkwartet (1979/81) 1. Agitato, Allegro alla marcia, Allegro ma non troppo, 2. Con moto, Allegro. Andante. Allegro molto, 3. Adagio Uitvoerenden: Minguet Quartett CD: col legno Jörg Widmann – Derde strijkkwartet (2003) ‘Jagtquartett’ Uitvoerenden: Leipziger Streichquartett CD: MDG  

Hoewel Pierre Boulez en John Cage in de jaren vijftig met elkaar in contact stonden en Cage grote bewondering voor Boulez had, verkoos de weg in te slaan van de toevalsoperaties of aleatoriek. Het resultaat daarvan kunnen we horen in de 30 Pieces for String Quartet dat, zoals de titel aangeeft, uit dertig korte stukken bestaat waarin de vier strijkers, die vrij verspreid in de zaal zitten, toevallig samenkomen, elk met wisselende eigen muzieken. De Hongaar György Kurtág was meer de componist van de verstilling, zoals in  het Officium breve in memoriam Andreae Szervánszky, waarin op de achtergrond Anton Webern een belangrijke rol speelt. In de Moments musicaux speelt Kurtág vooral met de geschiedenis, van de middeleeuwse hoketus tot  Janáček, Messiaen en Ligeti. John Cage (1912-1992) – Thirty Pieces for String Quartet (1983) Uitvoerenden: Quatuor Bozzini CD: Collection QB György Kurtág (*1926) – Officium breve in memoriam Andreae Szervánsky, op.28 (1988/89) 1. Largo, 2. Più andante, 3. Sostenuto, quasi giusto, 4. Grave, molto sostenuto, 5. (Fantasie über die Harmonien des Webern-Kanons): Presto, 6. (Canon a 4): Molto agitato, 7. Lento, 9. Largo, 10. Sehr fliessend (arr. of Webern: Cantata no.2, opus 31: VI: Canon a 4) – A tempo – Da capo al fine, 11. Sostenuto, 12. Sostenuto, quasi giusto, 13. Sostenuto, quasi slancio, 14. Disperato vivo, 15. Arioso interrotto (di Endre Szervansky): Larghetto Uitvoerenden: Athena String Quartet CD: NEOS György Kurtág (*1926) – Uit: 6 Moments musicaux, op.44 (2005) 3. Capriccio, 4. In memoriam György Sebok, 5. …rappel des oiseaux… (l’étude pour les harmoniques), 6. Les adieux (op de wijze van Janáček) Uitvoerenden: Athena String Quartet CD: NEOS

Na de communistische machtsovername in Hongarije vluchtte György Ligeti het land uit en vestigde zich in Oostenrijk. In zijn Tweede strijkkwartet is van zijn Hongaar­se achtergrond nog maar weinig te horen, met uitzondering van de nachtelijke evocaties. Ligeti’s voormalige landgenoot György Kurtág verkoos een bijna microscopische manier van componeren, al is zijn muziek vaak niet minder expressief dan die van de jongere Wolfgang Rihm. Waar Rihm het grote gebaar inzet, blijft Kurtág de meester van de intieme nuance. Als contrast is de Griekse-Franse componist Iannis Xenakis vooral geïnteresseerd in contouren, zoals een architect de buitenklant van een gebouw uittekent. György Ligeti (1923-2006) – Tweede strijkkwartet (1968) Allegro nervosa, 2. Sistenuto, molto calmo, 3. Come un meccanismo di precision, 4. Presto furioso, brutale, tumultuoso, 5. Allegro con delicatezza Uitvoerenden: Artemis Quartet CD: Warner Classics Wolfgang Rihm (*1952) – Tweede strijkkwartet (1970) Uitvoerenden: Minguet Quartet CD: col legno György Kurtág (*1926) – Hommage à András Mihály, opus 13 (1977)             12 microludes voor strijkkwartet Uitvoerenden: Athena String Quartet CD: NEOS Iannis Xenakis (1922-2001) – Tetras (1983) Uitvoerenden: Arditti Quartet CD: naïve classique