Het strijkkwartet

Kort na de tweede wereldoorlog werd het ook in Oostenrijk duidelijk dat de muziek en de technische verworvenheden van de Tweede Weense school, dus van Arnold Schönberg en zijn leerlingen Anton Webern en Alban Berg, grote gevolgen hadden voor de nieuwe muziek. Dat is te horen in de werken van Gottfried von Einem en Erich Urbanner, die zich aansloten bij het moderne expressionisme van voor de oorlog. In het beknopte Derde strijkkwartet van Urbanner worden de vooroorlogse en naoorlogse nieuwe muziek aaneengesmeed. Von Einems muziek is daartegenover tegen de ontwikkelingen van zijn tijd in een eclectische componist gebleven, met neobarokke en neoklassicistische invloeden naast verwijzingen naar de grote laatromantische werken van Bruckner, Mahler, Strauss en de vroege Schönberg. Erich Urbanner – Strijkkwartet nr. 3 (1972) Uitvoerenden: Alban Berg Quartett             CD: Warner Classics Gottfried von Einem (1918-1996) – Strijkkwartet nr.1 (1975) Allegro, 2. Adagio molto, 3. Moderato Uitvoerenden: Artis Quartett Wien CD: Orfeo Gottfried von Einem (1918-1996) – Strijkkwartet nr. 2 (1977) Allegro moderato, 2. Adagio, 3. Allegro ma non troppo Uitvoerenden: Artis Quartett Wien CD: Orfeo Gottfried von Einem (1918-1996) – Strijkkwartet nr. 5 ‘Festina lente’ (1991)             Deel 3: Moderato Uitvoerenden: Artis Quartett Wien CD: Orfeo

In het tweede strijkkwartet van Thierry Escaich, met als titel ‘Après l’aurore’, wordt naar het lijkt verwezen naar de Mondscheinsonate van Beethoven. Maar louter als titel, want de muziek heeft er geen enkele band mee. De opdracht ertoe kwam namelijk van de Beethovenhalle in Bonn. De titel van het Zevende strijkkwartet van Nicolas Bacri, ‘Variations sérieuses’, doet eveneens een verband met Beethoven vermoeden, namelijk met diens Quartetto serioso, opus 95. Maar het zouden ook de Variations sérieuses van Mendelssohn kunnen zijn. In werkelijkheid is dit kwartet een eerbetoon aan de Britse componist Robert Simpson. De opvallend klassieke vorm is in die zin ook passend. Bacri’s Negende kwartet heet ‘Canto di speranza’, lied van hoop, hetgeen tevens de titel is van het slotdeel van dit kwartet. Het is een eerbetoon aan die componisten die geen belangstelling hadden voor de verworvenheden van de avantgarde.   Thierry Escaich (*1965) – Après l’aurore (2005)             Uitvoerenden: Quatuor Tchalik             CD: Alkonost Classic Nicolas Bacri (*1961) – Strijkkwartet nr.7, opus 101, ‘Variations sérieuses’ (2007) Introduzione (Adagio solenne) – Tema alla fuga (Maestoso cantabile) – Var. I (Scherzo) – Var. II (Sarabande funèbre) – Var. III (Sonata : Allegro moderato ma con fuoco) – Var. IV (Passacaglia : Adagio doloroso) – Var. V (Ciaccona : L’istesso tempo) – Interludio (Come al inizio : Adagio tragico) – Var. VI (Menuetto) – Var. VII Fuga Uitvoerenden: Quatuor Psophos             CD: Klarthe Records Nicolas Bacri (*1961) – Strijkkwartet nr. 9, opus 140, ‘Canto di Speranza’ (2015) Adagio (Introduzione), 2. Allegro vigoroso alla marcia, 3. Valse nocturne, 4. Fuga riepiloga, 5. Canto di speranza             Uitvoerenden: Quatuor Psophos             CD: Klarthe Records

Vandaag beginnen we het programma met een tweetal componisten die van meet af aan zich gekeerd hebben tegen de overmacht van intellectuele seriële componisten in Frankrijk, Thierry Escaich en Nicolas Bacri. Escaich heeft in Frankrijk vooral naam gemaakt organist en is vanaf dit jaar als titulair verbonden aan de Notre-Dâme in Parijs. Als componist heeft hij wereldwijd van zich doen spreken met een veelheid aan vaak briljant-virtuoze soloconcerten, orgelwerken en kamermuziek. Nicolas Bacri is in zijn muziek minder vrolijk virtuoos dan Thierry Escaich, maar niet minder krachtig geworteld in het verleden. Zijn Achtste strijkkwartet, ‘Omaggio a Haydn’ werd geschreven ter gelegenheid van het Haydnjaar in 2009. Het strijkkwartet Stringendo uit 2010 van Philippe Manoury laat daarna het andere geluid horen, de zoektocht naar het karakter van klank, in dit geval verbonden aan de titel, dus gehaast, onder druk, versnellend. Thierry Escaich (*1965) – Strijkkwartet nr.1 ‘Scénes de Bal’ (2001)             Uitvoerenden: Ludwig Quartet             CD: Universal Nicolas Bacri (*1961) – Strijkkwartet nr. 8, opus 112, ‘Omaggio a Haydn’ (2009) Sonata all’Ungarese, 2. Notturno (Lentissimo ipnotico), 3. Variations et fugue sur un Menuet de Haydn             Uitvoerenden: Quatuor Psophos             CD: Klarthe Records Philippe Manoury (*1952) – Strijkkwartet nr.1 ‘Stringendo’ (2010)             Uitvoerenden: Arditti Quartet             CD: NEOS

De Franse componist Gérard Pesson is in onze contreien minder bekend. Zoals menige generatiegenoot is Pesson gefascineerd door het grensgebied tussen stilte en geluid, en door de klank als zelfstandig fenomeen. Zijn strijkkwartet ‘Respirez ne respirez is een oefening in ademhalen en van eerder geschreven studies op het gebied van speeltechnieken, ademhaling, snelheid en echo’s. Philippe Manoury’s Derde strijkkwartet is geheel gebaseerd op de cijfercombinaties in het magische vierkant zoals te vinden op de ets Melencolia van Albrecht Dürer uitv 1514. Het resultaat is een uitermate complexe en veelgelaagde structuur met overwegend toverachtige klank. Gerard Pesson (*1958) – Quatuor à cordes ‘Respirez ne repsirez plus’ (1993) Allegro, 2. Adagietto tenebroso, 3. Finale precipitoso             Uitvoerenden: Quatuor Parisii             CD: Universal Philippe Manoury (*1952) – Strijkkwartet  nr.3 ‘Melencolia’ (2013)             Uitvoerenden: Arditti Quartet             Live uitvoering Monaco van website componist

Het programma van vandaag staat geheel in het teken van Pascal Dusapin. Hij studeerde bij Yannis Xenakis en Franco Donatoni, hetgeen zijn brede kijk op de muziek verklaart. Van folkmusic en jazz tot grootse klanksculpturen, van klankmassa’s in tal van contouren tot de enkelvoudige lijn in de vele solo’s die hij inmiddels geschreven heeft. In de loop van de jaren negentig begon Dusapin ook meer herkenbare harmonieën in zijn muziek te verwerken. Het Tweede strijkkwartet ‘Time Zones’ en het Vijfde strijkkwartet laten twee kanten van Dusapins muziek horen, enerzijds in beknopte klankexperimenten en anderzijds in een meer verhalende context over een doelloze conversatie in de trant van zijn voorbeeld Samuel Beckett. Pascal Dusapin (*1955) – Strijkkwartet nr.2 ‘Time Zones’ (1989)             Vierentwintig korte genummerde delen Uitvoerenden: Arditti Quartet CD: Aeon Pascal Dusapin (*1955) – Strijkkwartet nr. 5 (2004/05) Uitvoerenden: Arditti Quartet CD: Aeon

De componisten die ik vandaag aan de orde stel zijn allen na de oorlog geboren. Voor hen zijn de ontwikkelingen in de jaren veertig en vijftig enerzijds een vaststaand gegeven (en dus minder terrein van innoverend onderzoek dan dat voor hun leermeesters was) en tegelijk ook al weer passé. Nymphéa uit 1987 van de Frans-Finse componist Kaija Saariaho met als ondertitel Jardin Secret III, verwijst naar een gedicht van Arseny Tarkovsky, maar ook de waterlelie, en in het bijzonder de waterlelies van Monet! Kort na 2000 maakte Edith Canat de Chizy zich steeds meer los van strakke vormen en intellectuele structurele technieken. Haar eerste strijkkwartet (van inmiddels een vijftal) is een resultaat van een gevoel van jubel en tot leven komen. Vandaar ook de titel van dit kwartet ‘Vivere’. Philippe Hersant wordt in Frankrijk vooral gezien als een vertegenwoordiger het postmodernisme. Zo horen we in zijn werken geregeld herinneringen aan de klankenwereld van Beethoven en Schumann voorbij komen. Ook in zijn Vierde strijkkwartet uit 2014, dat de ondertitel Der gesternte Himmel of The Starry Sky heeft, en waarin Beethovens tweede Rasumowsky kwartet, opus 59:2, en dan met name het tweede deel ervan centraal staat. Kaija Saariaho (1952-2023) – Nymphéa (Jardin Secret III) (1987)             Uitvoerenden: Cikada String Quartet             CD: ECM Edith Canat de Chizy (*1950) – Strijkkwartet nr. 1 ‘Vivere’ (2001)             Uitvoerenden: Quatuor Parisii             CD: Aeon Philippe Hersant (*1948) – Strijkkwartet nr. 4 ‘The Starry Sky’ (2014)             Uitvoerenden: Quatuor Girard             CD: Paraty

Het strijkkwartet Ainsi la nuit… uit 1976 van Henri Dutilleux wordt algemeen als een van de hoogtepunten van de Franse kwartetliteratuur. Het materiaal in deze bijzondere partituur wordt stap voor stap uitgebreid en getransformeerd, echter zonder dat de luisteraar het voorafgaande uit het geheugen verliest. Het resultaat is spannend, prachtig van kleur, labyrintisch en vooral meeslepend. Betsy Jolas voltooide haar Derde strijkkwartet in 1973. Het werk werd in Washington voor het eerste uitgevoerd. Vandaar dat de titels van de delen in de partituur in het Engels zijn gezet. Elk van de negen delen is een oefening in een techniek of stijl. ‘Eridan’, opus 57,  is het enige echte strijkkwartet van François Bernard Mâche. Daarnaast componeerde hij nog een werk voor strijkkwartet en elektronica. De Eridan is (evenals de Styx en de Lethe) een mythische rivier in de Griekse onderwereld, de Hades. Maar de Eridan is ook een onbekende Keltische rivier, wellicht de Rhône. Deze rivieren verklaren de aanwezigheid van de rietzanger in deze muziek van Mâche. Henri Dutilleux (1916-2013) – Strijkkwartet ‘Ainsi la nuit’ (1976/77) Nocturne 1. Libre et souple, 2. Miroir d’espace. Parenthèse 1, 3. Litanies 1. Parenthèse 2, 4. Litanies 2. Paranthèse 3, 5. Constellations. Parenthèse 4, 6. Nocturne 2, 7. Temps suspendu             Uitvoerenden: Orpheus String Quartet             CD: Channel Classics Betsy Jolas (*1926) – Strijkkwartet nr. 3 ‘9 Etudes’ (1973) Bowing, 2. Vibrato, 3. Aleatory Structures, 4. Trilles and Bowed Tremolo, 5. Harmonics, 6. Multiple Stops, 7. Aleatory Structures around a held C, 8. Pizzicati, 9. Summing up.             Uitvoerenden: Concord String Quartet             CD: NWCRI François-Bernard Mâche (*1935) – Strijkkwartet ‘Eridan’, opus 57 (1986)             Uitvoerenden: Arditti Quartet             CD: naïve

Het Tweede strijkkwartet van Heinz Holliger dateert uit 2007 en is niet minder geavanceerd als het eerste. Het tweede kwartet was een opdracht van het strijkkwartet van meesterviolist Thomas Zehetmair, en werd opgedragen aan de in dat jaar honderdjarige Elliott Carter, die nog steeds nieuwe noten schreef. Als uitgangspunt dienden voor Holliger de vele heftige discussies die binnen een strijkkwartet kunnen plaats vinden. Zo is het gehakketak van de moderne mens in menig passage van deze muziek van Holliger te bespeuren. Jürgen Frey verkiest eerder kalme, ingetogen soundscapes, ook voor strijkkwartet. Al het geluid, alle muziek, komt wat hem betreft uiteindelijk slechts uit de stilte voort en wordt geschilderd met de stilte als achterliggend canvas. De bekende Amerikaanse muziekcriticus Alex Ross vergeleek in de New Yorker Frey’s muziek met een Adagio van Mahler, maar dan zonder enige zwaartekracht. Heinz Holliger (*1939) – Strijkkwartet nr.2 (2007) Uitvoerenden: Zehetmaier Quartett             CD: ECM Jürg Frey (*1953) – Strijkkwartet nr.3 (2014) Uitvoerenden: Quatuor Bozzini             CD: Edition Wandelweiser Records

Met het meer dan vijftig minuten durende Derde strijkkwartet uit 2004 van de Zwitserse componist Beat Furrer komen we bij een uitzonderlijk werk in het moderne kwartetgenre. Furrer vergeleek de opzet van zijn Derde kwartet zelf eens met het script van een film over een man die door een ongeluk geen korte termijn geheugen meer heeft, en niet meer weet wie zijn vrouw heeft vermoord. Steeds weer wroet hij door de krochten en gaten in zijn geheugen en soms komen flitsen van herinneringen voorbij, maar vaak vermengd met nieuwe gegevens, andere geheugenflitsen. Daardoor ervaren wij als luisteraars ook nauwelijks een gericht proces in wat we horen. We zijn niet anders dan die man… Beat Furrer (*1954) – Strijkkwartet nr.3 (2004) Uitvoerenden: Angela Jaffé, Kirstin Maria Pientka, Ringela Riemke, Steffen Tast             CD: KAIROS René Gerber (1908-2006) – Strijkkwartet nr.6 (1994)             dl.2 Moderato non troppo             Uitvoerenden: Quatuor Terpsychordes             CD: VDE-Gallo

In 1985 componeerde Klaus Huber opnieuw een veeldelig strijkkwartet, ditmaal met als titel ‘’Von Zeit zur Zeit…”. Een onderzoek naar het verloop van de tijd, legde hij later uit. In een keten van tien aansluitende sequenzen verloopt de reis van Huber door de stilte, en deels ook op zoek naar de stilte. Hubers kwartet vraagt van spelers en luisteraars een aanzienlijke concentratie, die in wezen niet onderdoet voor die waarmee we naar de late kwartetten van Beethoven moeten luisteren. De muziek van Thüring Bräm is  expressiever dan die van zijn voorbeelden Boulez en Cage, al vermijdt ook hij het experiment niet.  De twaalf delen van zijn Eerste strijkkwartet lijken een reis langs verschillende technieken en stijlen, van de canon, de boventonen, de samenklank tot ‘country music’. In het Tweede strijkkwartet van Thüring Bräm zijn verwijzen verwerkt naar de Alte Holsteinische Litanei van Carl Philipp Emanuel Bach. Vandaar de ondertitel Litania. Klaus Huber (1924-1917) – Strijkkwartet nr.2 ‘…von Zeit zu Zeit…’ (1985)             Uitvoerenden: 3G Quartett             CD: Streiffzug.com Thüring Bräm (*1944) – Strijkkwartet nr.1 (1990) Harmonie I, Einklang I, Kanon I, Obertöne I, Country Music I, Miniatur I, Er-Innerung, Miniatur II, Country Music II, Obertöne II, Kanon II + Einklank II, Harmonie II.             Uitvoerenden: Reiner Quartett             CD: Vienna Modern Masters Thüring Bräm (*1944) – Strijkkwartet nr.2 ‘Litania’ (1992) Uitvoerenden: Reiner Quartett             CD: Vienna Modern Masters René Gerber (1908-2006) – Strijkkwartet nr.6 (1994)             dl.3 Presto             Uitvoerenden: Quatuor Terpsychordes             CD: VDE-Gallo