Het strijkkwartet

Naast Einojuhani Rautavaara waren Aulis Sallinen en Joonas Kokkonen internationaal de bekendste Finse componisten van na de oorlog, op de voet gevolgd door Kalevi Aho en Jouni Kaipainen. Het Vierde strijkkwartet, opus 25, van Sallinen en het Derde kwartet van Kalevi Aho, beide geschreven in 1971, zijn mooie voorbeelden van de toen moderne Finse muziek. Naast de uitgestrektheid van Sallinens kwartetmuziek is het Derde strijkkwartet van Kalevi Aho een achtdelige suite. De eerste twee kwartetten van de Deen Hans Abrahamsen stammen uit de eerste periode van zijn scheppen. Het Eerste kwartet, uit 1973, bestaat uit tien uitermate bondige preludes, stuk voor stuk oefeningen in stijl, klank en timbre. Aulis Sallinen (1935) – Strijkkwartet nr.4, opus 25 ‘Quiet Songs’ (1971) Uitvoerenden: Jean Sibelius Quartet CD: Ondine Kalevi Aho (1949) – Strijkkwartet nr.3 (1971) * Vivace, 2. Andante, 3. Presto, 4. Allegro non troppo, 5. Presto, 6. Meno mosso, 7. Adagio, 8. Allegretto Uitvoerenden: Stenhammar Quartet CD: BIS Hans Abrahamsen (1952) – Strijkkwartet nr.1 ’10 Preludes voor strijkkwartet’ (1973) Uitvoerenden: Danish String Quartet CD: ECM New3 Series

Het vierdelige Tweede strijkkwartet van de Fin Einojuhani Rautavaara uit 1958 is nog duidelijk geworteld in het modernisme van de jaren vijftig. Samen met zijn landgenoot Erik Bergmann was Rautavaara de eerste Finse serialist, al stapte hij rond 1970 hier alweer vanaf. Het contrast met de muziek van Rautavaara’s leerling Kalevi Aho kan niet groter zijn. Aho is weliswaar een generatie jonger dan zijn leermeester, maar schreef als student onverbloemd romantische en tonale muziek in tegenstelling tot de meeste van zijn leeftijdgenoten. Het Eerste strijkkwartet van Aho is overigens het werk van een 18-jarige jongeling, die zich vermaakt met allerlei neoklassieke technieken en achteromkijkt naar een belangrijke kwartettraditie van ruim twee eeuwen. Ter aanvulling volgt een deel (Allegro risoluto) uit het Eerste strijkkwartet, bijgenaamd ‘Quartetto breve’ uit 1952 van de Deense componist Per Nørgård, die toentertijd overigens eveneens nog geen twintig jaar oud was. Einojuhani Rautavaara (1928-2016) – Strijkkwartet nr.2, opus 12 (1958)  * Moderato, 2. Allegro, 3. Adagio, 4. Animato Uitvoerenden: Jean Sibelius Quartet CD: Ondine Kalevi Aho (1949) – Strijkkwartet nr.1, in g-kl.t. (1967) * Moderato, 2. Andante-Vivace-Andante, 3. Presto, 4. Andante Uitvoerenden: Stenhammar Quartet CD: BIS Per Nørgård (1932) – Strijkkwartet nr.1 ‘Quartetto Breve’ (1952) Allegro risoluto Uitvoerenden: Danish String Quartet CD: ECM New Series

Het tweedelige Vijfde strijkkwartet van Vasks heeft als centraal thema ‘aanwezigheid en afwezigheid’. Aan het slot van het tweede deel vervaagt de muziek, met als resultaat een gevoel van diep verlies. In 2019 voltooide Peteris Vasks zijn Zesde strijkkwartet, waarbij hij tevens aankondigde dat dit zijn laatste kwartet zou zijn. Het afscheid wordt ditmaal in perspectief gezet door een ‘terugblik’, een ‘vertrek’ en tenslotte een ‘ontmoeting’, namelijk met Beethoven. Vasks citeert daarbij de bekende ‘Heiliger Dankgesang eines Genesenden an die Gottheit’. Ter afronding klinkt de tweede toccata uit het Vierde strijkkwartet van Vasks.   Peteris Vasks (1946) – Strijkkwartet nr.5 (2004) Being present…, 2. So distant… yet near Uitvoerenden: Spikeru String Quartet CD: Wergo Peteris Vasks (1946) – Strijkkwartet nr. 6 (2019) Canto 1: Farewell (Andante con passione), 2. Looking back (Allegro appassionato), 3. Canto 2: Leaving (Andante cantabile), 4. Corale: Encounter (Adagio-Molto Adagio) Uitvoerenden: Arethusa Quartet Opname uitvoering 23 augustus 2022 Plechelmus Basiliek, Oldenzaal, Stift Festival Peteris Vasks (1946) – Strijkkwartet Nr. 4 (2000) Toccata II Uitvoerenden: Spikeru String Quartet CD: Wergo

Van de vele componisten die in de afgelopen decennia in de Baltische staten van zich hebben doen spreken, is Peteris Vasks naast Arvo Pärt de bekendste. Het Tweede strijkkwartet van Vasks met de titel ‘Zomerse liederen’ klinkt opvallend pittoresk en tegelijk ook enigszins onwerelds door die aangehouden lange dragende tonen waarover de vogels hun zang laten horen. Het Derde strijkkwartet van Vasks is ook bekend als het ‘Kerstkwartet’. Het heeft een nu eens volkse dan weer religieuze ondertoon, nu eens smartelijk en dan weer opbeurend en feestelijk. Peteris Vasks (1946) – Strijkkwartet nr.2 ‘Summer Tunes’ (1984) Coming into Bloom, 2. Birds, 3. Elegy Uitvoerenden: Navarra Quartet CD: Challenge Classics Peteris Vasks (1946) – Strijkkwartet nr. 3 ‘Christmas Quartet’ (1995) Moderato, 2. Allegro energico, 3. Adagio, 4. Moderato-Allegro-Andante-Moderato Uitvoerenden: Navarra Quartet CD: Challenge Classics

Hoewel Arvo Pärt niet specifiek ‘strijkkwartetten’ geschreven heeft, zijn Psalom, Summa en Fratres bijzonder geliefd bij een breed publiek. Fratres, dat oorspronkelijk voor strijkorkest is geschreven, is zelfs een ware ‘hit’ te noemen. Het Tweede strijkkwartet van de Letse componist Martins Vilums zijn tal van klankexperimenten te horen, maar opvallend zijn de voorgeschreven trommel en tamtam, die door de kwartetleden bespeeld moeten worden. Het strijkkwartet ‘Aragonite’ van Santa Ratniece werd geïnspireerd door een bezoek aan grotten in Slowakije waarin in de donkere, ondergrondse gangen rood glinsterende Aragoniet-kristallen te zien zijn. Tot slot keren we weer terug naar Estland en ditmaal naar de componist Erkki-Sven Tüür en zijn Tweede strijkkwartet uit 2012 met de titel ‘Lost Prayers’. De ‘verloren gebeden’ zijn eerder smeekbeden dan religieuze gebeden. Arvo Pärt (*1935) – Fratres (1977, r. 1985)             Uitvoerenden: Chilingirian Quartet             CD: Warner Classics Arvo Pärt (*1935) – Psalom (1993)             Uitvoerenden: Kronos Quartet             CD: Nonesuch Arvo Pärt (*1935) – Summa (1990) Uitvoerenden: Chilingirian Quartet             CD: Warner Classics Martins Vilums (*1974) – Strijkkwartet nr. 2 (2000) Uitvoerenden: Latvian Philharmonic String Quartet CD: SKANI Santa Ratniece (*1977) – Strijkkwartet ‘Aragonite’ (2005) Uitvoerenden: Latvian Philharmonic String Quartet CD: SKANI Erkki-Sven Tüür (1959) – Strijkkwartet nr. 2 ‘Lost Prayers’ (2012)             Uitvoerenden: Signum Quartet             CD: ECM

De vele koorfestivals die al in de jaren twintig en dertig in de Baltische staten werden georganiseerd, dus ook onder Sovjet heerschappij, hebben al vroeg een belangrijke rol gespeeld voor het behoud van de lokale volksliedkunst. De componist Emilis Melngailis speelde daarbij een centrale rol. Zijn stijlis lyrisch, volksachtig, grotendeels tonaal en geworteld in de 19e eeuw. Daartegenover is het werk van zijn landgenoot Romualds Kalsons duidelijk een product van de 20e eeuw, een tijd waarin de alomtegenwoordige invloed van Dmitri Sjostakovitsj in de Sovjet-Unie nauwelijks te ontlopen was. Zo ook in Kalsons’ enige Strijkkwartet. Hoewel de iets jongere Peteris Vasks aanvankelijk evenzeer vastzat aan de algemene Sovjetregels, liet hij in de loop van de jaren zeventig de teugels vieren. In zijn Eerste strijkkwartet was hij nog gefascineerd door timbres, klanken en scherpe contrasten tussen consonant en dissonant. Maar in het slotdeel horen we al iets van de ingetogen en contemplatieve stijl waarmee Vasks zo veel succes heeft geoogst.   Emilis Melngailis (1874-1954)  – Quasi un quartetto (1946) Introduction, 2. Oh Young Brother, 3. The Gold of the Stars, 4. The Two of Us, 5. Finale Uitvoerenden: Latvian Philharmonic String Quartet CD: SKANI Romualds Kalsons (1936-1924) – Strijkkwartet (1973) Sostenuto, 2. Allegro scherzando, 3. Adagio Uitvoerenden: Latvian Philharmonic String Quartet CD: SKANI Peteris Vasks (*1946) – Strijkkwartet nr. 1 (1977) Intrada. Moderato, 2. Sonata. Allegro, 3. Melodia. Tranquillo Uitvoerenden: Navarra Quartet CD: Challenge Classics

Het Vierde strijkkwartet van Peter Michael Hamel uit 1995/2000 bestaat uit vijf Nachklänge, echo’s van muziek van componisten die voor Hamel van belang zijn geweest. Daarmee brengt Hamel heden en verleden bijeen. Zijn eveneens vijfdelige strijkkwartet Buch vergeleek Enno Poppe met een boek waarvan de bladzijden zichzelf omdraaien, dat zichzelf leest. Alsof het boek een levend wezen is dat met de meest bevreemdende klanken, nu eens gehaast dan weer uitermate kalm, nu eens direct en stotend en dan weer onwerelds afwezig, zijn verhaal vertelt. Tot slot een kort werk van Jörg Widmann waarvan de titel weinig te raden overlaat: 180 Beats per minute. Peter Michael Hamel (1947) – Strijkkwartet nr. 4 ‘Nachklänge’ (1995/2000)             5 onbenoemde delen             Uitvoerenden: Alexander String Quartet             CD: Celestial Harmonies Enno Poppe (*1969) – Buch (2015/16)             Uitvoerenden: Quatuor Diotima             CD: naïve Jörg Widmann (1973) – 180 Beats per minute (1997)             Uitvoerenden: Minguet Quartett             CD: Wergo

Het Dertiende strijkkwartet van Wolfgang Rihm uit 2011 is met zijn overlijden in 2024 zijn laatste gebleven. Zoals de meeste van zijn werken lijkt deze compositie onder hoge druk te zijn geschreven. Rihm noemde zijn kwartet zelf ‘manisch’! In zijn Vijfde strijkkwartet heeft Manfred Trojahn gebruik gemaakt van materiaal uit twee andere werken, die elk over ziekte, dood en verlies gaan. In het tweede deel van het kwartet horen we een gefluisterde tekst van de ‘slam- of spoken word-dichter’ Bas Böttcher. Tot slot een korte werk van Enno Poppe, Freizeit, gebaseerd op een figuurtje van drie seconden dat over veertien fragmenten steeds een beetje langer wordt. Het lijkt alsof de muziek uit zichzelf groeit. Ook het omslaan van de bladzijden door de musici is muzikaal in de compositie opgenomen. Een merkwaardige ervaring. Wolfgang Rihm (1952-2024) – Strijkkwartet nr. 13 (2011)             Uitvoerenden: Arditti Quartet             Live opname in St Giles’ Cripplegate, 25 jan 2012 Manfred Trojahn (1949) – Strijkkwartet nr. 5 (2018) Moderato, 2. Molto adagio, 3. Calmo             Uitvoerenden: Kuss Quartett, Bastiaan Böttcher             CD: Rubicon Enno Poppe (*1969) – Freizeit (2016)             Quatuor Diotima             CD: naïve

Werken van Mauricio Kagel, Peter Michael Hamel en Aribert Reimann Het Vierde strijkkwartet van Mauricio Kagel uit 1993 is een voorzetting van het Derde. De componist speelt opnieuw met onze luistergewoonten, met wat we menen te herkennen. Menigmaal worden we door hem echter op het verkeerde been gezet. Ook Peter Michael Hamel zocht naar manieren om zich los te maken van de aloude traditie van het strijkkwartet. In zijn Derde strijkkwartet verwerkte ervaringen opgedaan in een klooster in Zuid-Korea. Het resultaat is elk van de drie delen te horen: hyang-ak (volksmuziek), mu-ak (sjamanistische muziek) en a-ak (uit China geïmporteerde rituele muziek). De Bagatellen van Aribert Reimann zijn een postmoderne reactie op de bagatellen uit de tijd van Schönberg en Webern. Oorspronkelijk waren deze ultrakorte werken bestemd als omlijsting van een romantische liederencyclus van Theodor Kirchner.   Speellijst Mauricio Kagel (1931-2008) – Strijkkwartet nr. 4 (1993)          In zwei Sätzen          Uitvoerenden: Lagos Ensemble          CD: Turtle Records Peter Michael Hamel (1947) – Strijkkwartet nr. 3 (1991/93) * Hyang-Ak, 2. Mu-ak, 3. A-ak          Uitvoerenden: Alexander String Quartet          CD: Celestial Harmonies Aribert Reimann (1936-2024) – 7 Bagatellen (2017)          Uitvoerenden: Kuss Quartett          CD: Rubicon

De Duits-Argentijnse componist Mauricio Kagel werd vooral bekend door zijn onconventionele en vaak ook theatrale kijk op de eigentijdse muziek. In zijn Derde strijkkwartet wilde hij nader komen tot de klassieke traditie, tot de welluidendheid ervan en de vierdeligheid van het traditionele kwartetidioom. En typisch Kagel: met de nodige ironie en dubbele bodems. Enno Poppe is een evenzo singuliere figuur in de Duitse muziek. In Tier gaat het hem vooral om de beweging van een dier. We hebben hierin vaak het gevoel dat de componist zijn muziek volgt en niet andersom, dat hij verrast wordt door de wetmatigheden van het levende organisme dat voor hem de compositie is. Mauricio Kagel (1931-2008) – Strijkkwartet nr. 3 (1986) * Andante, 2. Andantino, 3. Allegretto, 4. Allegro          Uitvoerenden: Arditti Quartet          CD: naïve classique Enno Poppe (*1969) – Tier (2002)          Quatuor Diotima          CD: naïve