Onderwijs leiden met hart en ziel

Te gast is leraar filosofie Joris Verheijen en we spreken op politieke, radicaal-romantische wijze over Bildung en vorming naar aanleiding van zijn recente boek Revolutie in de schoolgang. Radicaal-romantische Bildung in en buiten het onderwijs tussen 1789 en nu. Op 21 mei 2025 organiseert NIVOZ in Rotterdam een symposium over het boek, waar naast Joris ook de Leuvense schoolpedagoog Jan Masschelein zal spreken.Volgens Joris wordt Bildung vaak door politici en onderwijsmensen als toverwoord gebruikt tegen een te neoliberale visie op onderwijs. Het begrip wordt dan een pleidooi voor onderwijs dat meer is dan kwalificatie of socialisatie in de economie. Wat Bildung echter precies is, wordt vaak niet duidelijk gemaakt. Dat is maar goed ook, volgens Joris, want als mensen het gaan uitleggen, blijken ze vaak langs elkaar heen te praten.In ons gesprek geven we eerst de drie gangbare interpretaties van Bildung: Bildung als algemene vorming of kwalificatie, Bildung als persoonlijke vorming of subjectificatie, en Bildung als disciplinerende of socialiserende vorming. Joris heeft in zijn promotietraject ontdekt dat er van meet af aan ook een radicaal-romantische Bildung is geweest van Forster en later Benjamin, die subjectificatie verbond met maatschappelijke verandering en zelfs met revolutie, en daarmee een tegenhanger was van de meer individualistische en conservatieve Bildung van Goethe en Humboldt. Joris legt dit denken ook naast hedendaagse denkers als Joep Dohmen en Gert Biesta en geeft tips hoe je deze subversieve Bildung in het curriculum een plek kunt geven.Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door schoolleidersopleiding ATTC, onderwijsadvies School Matters en rustplek De vallei van het goede leven.

Te gast zijn kleuterleerkracht Ingrid den Hollander en trainer en spreker Sayma Kuipers en we spreken over spelend leren in de echte kleuterklas en in de metaforische kleuterklas van het team. Aanleiding is Sayma’s organisatieboek Het is hier net een kleuterklas, maar ook Ingrid heeft een boek geschreven, het prentenboek voor kleuters Diede Durft! Sayma gebruikt de metafoor van de kleuterklas voor het spelend leren in teams. Mensen geven haar vaak terug dat hun werk- of schoolteam net een kleuterklas is, waarmee ze bedoelen dat iedereen de eigen gang gaat en teamleden niet echt samenwerken. Sayma draait deze negatieve duiding om naar een positieve. Juist wanneer elk team een kleuterklas is, zou het samenwerken en het eigen werk veel plezierig zijn. Kleuters hebben namelijk essentiële kenmerken voor werkgeluk. De kenmerken die daarvoor volgens haar zorgen zijn: nieuwsgierigheid, doorvragen naar het waarom, mensen echt willen leren kennen, creativiteit, focus hebben, met passie werken en experimenteren. Ingrid ziet in haar kleuterklas veel van die kleuterkenmerken terug. Zij geeft in ons gesprek veel voorbeelden van het gedrag van kleuters, van spelend leren en van het gepersonaliseerd begeleiden daarvan door leerkrachten. Ingrid hecht een enorm belang aan spelend leren, omdat kinderen daardoor volgens haar zowel letters en cijfers als relationele vaardigheden leren. Sayma ziet dat belang ook voor de volwassen mens. Spelen versterkt naast werkgeluk ook de onderlinge relaties en de executieve vaardigheden. Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door schoolleidersopleiding ATTC, onderwijsadvies School Matters en rustplek De vallei van het goede leven.

Te gast is Arjan van der Meij, natuurkundeleraar in hart en nieren en coördinator van Expertscholen Ontwikkelkracht, en we spreken over het geheim van het vakmanschap van leraren. De missie van Arjan voor 2025 is om achter het geheim te komen van het vakmanschap van leraren. Hij is een bruggenbouwer tussen wetenschap en lespraktijk in zijn werk voor Ontwikkelkracht. Bij deze overheidsorganisatie werken ze evidence informed. Dat is een een model van drie cirkels die in elkaar haken. De kennis uit onderzoek, de context van de school en de leerling en de praktijkkennis van de leraren. Waar de drie cirkels elkaar raken vindt evidence informed werken plaats. Arjan kan goed met het model uit de voeten, maar vraagt zich ook af of het vakmanschap toch niet nog complexer is. Zoals ik zelf me bijvoorbeeld afvraag welke rol de pedagogiek in het model heeft. Arjan put voor zijn missie enerzijds uit zijn werk voor Expertscholen Ontwikkelkracht, waar hij bij scholen datgene wat werkt overdraagbaar wil maken naar andere scholen. Anderzijds uit zijn lange geschiedenis als leraar in het VO en van zijn jarenlange bemoeienis op landelijk niveau met onderwijs en onderwijsbeleid. Zo kwam hij als Boze Beta op voor meer uren voor natuurkunde en stortte hij zich vol overgave op het maakonderwijs. Tot slot heeft hij veel geleerd van zijn eigen leraren op de kleuterschool, lagere school, middelbare school en de universiteit, maar vooral van collega-leraren op zijn eigen emancipatieschool De Populier in Den Haag. Want wat was nu toch het geheim van zijn mavo-collega Gerard? Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door schoolleidersopleiding ATTC, onderwijsadvies School Matters en rustplek De vallei van het goede leven.

Te gast is praktisch filosoof Joep Dohmen en we spreken over persoonsvorming en motivatie van leerlingen naar aanleiding van zijn boek Iemand zijn, filosofie van de persoonlijke vorming. Prof. dr. Joep Dohmen is emeritus-hoogleraar ethiek aan de Universiteit voor Humanistiek en Lector Bildung aan de Hogeschool voor Toegepaste Filosofie en vooral ook bekend van zijn boeken over levenskunst. De laatste decennia heeft hij filosofie verbonden aan pedagogiek, want hij maakt zich zorgen over de slechte neoliberale invloeden op de persoonsvorming van jonge mensen. Hij vindt dat opvoeding en onderwijs een pedagogisch vormingsprogramma moeten bieden. Zijn programma bouwt hij op drie begrippen: context, onteigening en toe-eigening. De context is onze biografie en onze cultuur-maatschappelijke context waarin digitale techniek en neoliberalisme ons, zoals Foucault hem leerde, subtiel disciplineren tot ik-gerichte consumenten. Biografie en maatschappij werken zo onteigenend in op onze autonomie, wilsvorming en motivatie, zijn tweede begrip. Onteigenen betekent dat je niet die vrije en verantwoordelijke volwassen persoon wordt, die iedere mens in potentie kan zijn. Voor je het weet, denk je dat het leven een keuzebiografie is, terwijl leven als een persoon zoveel emotioneler, gelaagder, modderiger, tragischer en verantwoordelijker is. Om van vermogen tot competentie te komen, is zijn derde begrip toe-eigening bedoeld. In lijn met filosofen als Kant, Nietzsche, Roesler, Bieri en Taylor ontwikkelt Joep als sociaal-liberaal een bestaansethiek met vormingsprogramma, waarin jonge mensen sterke persoonlijke evaluaties leren maken ten aanzien van behoeften, emoties, idealen, invloeden, waarden en wensen die in en om hen zijn. Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door ATTC, de unieke schoolleidersopleiding vakbekwaam in Hilversum die ontworpen is vanuit 25 PO en VO scholen, waaronder internationale scholen, onderwijsadvies School Matters dat schoolleiders op een positieve en ontwikkelingsgerichte manier helpt om duurzame verbeteringen in hun school te realiseren en op maat gemaakte scholing biedt, ook in-company, en de Vallei van het goede leven.

Te gast zijn de hoogleraar didactiek Fred Janssen en de emeritus universitair hoofddocent algemene pedagogiek Wilna Meijer en we spreken over hun nieuwe boek Onderwijs op koers houden, een pedagogisch-didactisch kompas, dat gaat over algemene vorming, de pedagogisch-didactische driehoek en de perspectievenbenadering. Een gesprek dat naadloos aansluit bij mijn podcastgesprekken met hun medeauteurs Piet van der Ploeg (nr. 82) en Jan Dirk Imelman (nr. 33). In ons gesprek gaat het eerst over algemene vorming en die driehoek. Wilna legt uit wat de klassieke pedagogische bedoeling is van algemene vorming: een brede, diepe en samenhangende inleiding in relevante vakgebieden, met het doel dat alle leerlingen - gelijkheid - mondig en vrij worden. Onder andere de ideeën van haar favoriete pedagogen Herbart en Derbolav passeren de revue. Fred noemt de samenbindende kracht van de driehoek. Voor hem houdt de triadische pedagogiek het onderwijs op koers. Goed algemeen vormend onderwijs kan niet zonder de balans tussen de drie hoeken leerling, leraar en leerstof. Evenzo kan leraarschap niet zonder pedagogische tact waarmee je de drie hoeken in balans houdt. Het tweede deel gaat met name over de perspectievenbenadering van Fred, waarmee hij de algemeen pedagogische theorie van algemene vorming en mondigheid hanteerbaar maakt voor de schoolvakken. Die benadering zoekt in alle leerjaren de balans tussen uitzoomen op de essentie en inzoomen op specifieke vragen in het vak, en is toepasbaar op vakonderwijs en probleemgestuurd onderwijs. Leerlingen kunnen zelfs de complexe vraagstukken van onze tijd via de perspectieven benaderen. Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door ATTC, de unieke schoolleidersopleiding vakbekwaam in Hilversum die ontworpen is vanuit 25 PO en VO scholen, waaronder internationale scholen, door School Matters dat schoolleiders op een positieve en ontwikkelingsgerichte manier helpt om duurzame verbeteringen in hun school te realiseren en op maat gemaakte scholing biedt, ook in-company en door de idyllische rustplek De vallei van het goede leven.

Te gast is pedagoge en onderzoekster Lisette Bastiaansen en we spreken over de pedagogische grondhouding van aandachtige betrokkenheid, een thema waarop ze is gepromoveerd bij Gert Biesta We beginnen met het de pedagoog Otto Friedrich Bollnow, die rond 1960 schreef over de pedagogische relatie. Hij speelt drie keer met het woord stem: gestemdheid, bestemdheid en afgestemdheid. Gestemdheid gaat over de houding, visie en waarden, die de volwassene meebrengt, en over de juiste stemming voor het kind. Gestemdheid zouden wij pedagogisch klimaat noemen. Bestemdheid gaat over de bedoeling van de pedagogische relatie, zoals we nu zeggen: een zelfstandig persoon worden. Afgestemdheid betreft hoe de volwassene aansluit bij de ontwikkelingsfase en mogelijkheden van het kind. In het onderwijs associeren we dat met didactiek.  In het tweede deel leren we de gestemdheid van Lisette zelf beter kennen. Haar stemming is in haar jeugd beïnvloed door zorg vanwege ziekte in het gezin. Enkele existentieel pedagogen en theologen bekrachtigden in haar vorming als pedagoge wat ze toen geleerd had over menselijkheid. En Gert Biesta ontlokte als haar pedagogisch promotor haar eigenheid als pedagoge. We eindigen met haar vondst ‘aandachtige betrokkenheid’, die drie bewegingen kent: aandachtig zijn, waarmee je als volwassene open staat voor het kind, aanwezig zijn, waarmee je het kind leert naar binnen te gaan als subject, en betrokken-zijn, zodat het kind zich leer verbinden met anderen en de wereld. Wereldgerichtheid is voor haar ook het doel van de pedagogiek, niet kindgerichtheid. Daarom horen goed afgestemde kennis, hoge verwachtingen en omgaan met kwetsbaarheid er helemaal bij. Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door schoolleidersopleiding ATTC, de unieke schoolleidersopleiding vakbekwaam in Hilversum die ontworpen is vanuit 25 PO en VO scholen, waaronder internationale scholen, School Matters, dat schoolleiders op een positieve en ontwikkelingsgerichte manier helpt om duurzame verbeteringen in hun school te realiseren en op maat gemaakte scholing biedt, ook in-company, en de idyllische rustplek De vallei van het goede leven.

Te gast is Jan Jaap Hubeek en we spreken over pedagogiek en goed onderwijs in tijden van AI. Jan Jaap is leraar geweest in PO, MBO en HBO, podcaster en bestuurder. Momenteel is hij directeur-bestuurder bij NIVOZ. We beginnen met zijn pedagogische fascinatie voor AI aan de hand van het boek Frankenstein en de pedagogiek van Philippe Meirieu. De fout van dokter Frankenstein was dat hij de mens die hij maakte niet wilde begeleiden in de wereld, zelfs niet toen deze er zelf om vroeg. Zo is het ook de vraag wat AI vraagt van de pedagogische rol van de leraar. In het vervolg deelt hij zijn voorlopige visie op goed onderwijs, pedagogiek en didactiek. Eerst via biografische ervaringen als leerling en meester, daarna via zijn ervaringen met het vrijeschoolonderwijs en zijn rol als NIVOZ-directeur-bestuurder.  Goed onderwijs is voor hem altijd contextgericht en levensecht, waarbij de rol van didacticus en pedagoog samenkomen. Help het kind verder en zie het kind. Omdat onderwijs per context verschilt, moet onderwijs congruent zijn met wat je daarmee bedoelt.  Voor Jan Jaap heeft die bedoeling te maken met vorming, geïnspireerd als hij is door Jan Bransen, en met leerlingen de gelegenheid bieden te verschijnen in de wereld met een eigen wil. Die wilsgedachte heeft hij van Gert Biesta en van het vrijeschoolonderwijs. Van Rob Martens leerde hij het belang van spelen, motivatie en de zelfdeterminatietheorie. Tot slot gaat goed onderwijs over inclusie, medemenselijkheid en samen congruent en wakker zijn. Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door schoolleidersopleiding ATTC, onderwijsadvies School Matters en rustplek De vallei van het goede leven.

Te gast is onderwijsfilosoof Piet van der Ploeg en we spreken over opvoedend onderwijs als remedie tegen wat hij noemt domheden in het onderwijs. Piet is lector Pedagogiek en Ethiek bij Academica en heeft zijn wortels in de Groningse School van Jan Dirk Imelman. Piet vertelt eerst over zijn kennismaking met het onderwijsdenken van Imelman en diens triadische pedagogiek, oftewel de pedagogische driehoek: leerling-leraar-leerstof. Tot zijn verbijstering zag hij de pedagogiek verworden tot dyadisch en uiteindelijk monadisch, want nu is alles gericht op de leerling en diens eigenaarschap. De verzelving van het onderwijs noemt hij dat. Een van de domheden die hij waarneemt in het onderwijsveld. In het vervolg gaan we in op andere onderwijsdomheden en hypes, zoals rondom de drie van Biesta en burgerschapsonderwijs. Tegenover kwalificatie, socialisatie en subjectificatie zet Piet de vier van Ballauff. Theodor Ballauff onderzocht drieduizend jaar onderwijsgeschiedenis en ontdekte ruim dertig onderwijsfuncties, die hij onderbracht in vier dimensies: kwalificatie, socialisatie, wereldverbetering en ontvorming. Dat laatste betekent dat leerlingen tijdens de kwalificatie, socialisatie en wereldverbetering ook leren om daarop fundamenteel kritisch te zijn. Zij moeten zich kunnen onttrekken aan de intenties en invloed van die eerste drie. Kritisch denken kenmerkt ten slotte de onderwijsvisie van Piet zelf. Hij noemt die opvoedend onderwijs en schrijft daarover een boek. In lijn met Imelman en Ballauff gaat het hem bij onderwijs om weten en om geweten. Simpeler kan hij het niet maken. Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door schoolleidersopleiding ATTC, onderwijsadvies School Matters en rustplek De vallei van het goede leven.

Te gast zijn onderwijspedagoog Joop Berding en toetsdeskundige Anke Swanenberg en we spreken over ambachtelijk onderwijs en formatief handelen, naar aanleiding van het prachtige boekje Het tractaat over het spieken van Cornelis Verhoeven, uitgegeven door Telos.We gaan eerst in op de kern van de filosofie van het onderwijs van deze Nederlandse filosoof en classicus. Volgens Joop draait het bij Verhoeven om kennis en om de eruditie van de leraar, die door middel van de verwondering de interesse en de motivatie van de leerling wekt. Onderwijs gebeurt in een pedagogische relatie tussen leraar en leerling en in de school als een eigen biotoop. Verhoeven zet zich hiermee af tegen onderwijs dat enkel alleen gericht is op het snelle resultaat. Dat noemt hij de productie van schijn.Deze filosofie van het onderwijs sluit wonderwel aan bij wat toetsdeskundige Anke zo aantrekt in formatief handelen en cijferloos werken. Vanuit het gedachtegoed van Dylan Wiliam onderscheidt zij de leer- en de presteerzone. Zolang leerlingen in de leerzone zitten, helpen formatief handelen en kwaliteitsbesef hen verder en moet je ze niet kwellen met beoordelingen, iets wat Verhoeven ook voorstaat voor examenleerlingen. In de presteerzone zullen leerlingen dan niet verrassend anders scoren op summatieve toetsen.In het tweede deel van het gesprek gaan we dieper en persoonlijker in op de ervaringen, inspiraties en visies van Joop en Anke ten aanzien van goed onderwijs en het ambacht van de leraar.Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door schoolleidersopleiding ATTC, onderwijsadvies School Matters en rustplek De vallei van het goede leven.

Te gast is onderzoekster en leerkracht Hannah Bijlsma en we spreken over haar boek Zicht op de les, dat gaat over het effectief verbeteren van leskwaliteit. We gaan eerst in op haar proefschrift over het meten van leskwaliteit op basis van leerlingpercepties en hoe leraren daarmee omgaan. Die percepties worden onder meer beïnvloed door hoe leerlingen op een vak scoren en hoe populair leraren zijn. De leskwaliteit verbetert vlak na de feedback, maar dat effect ebt ook weer weg. We leren Hanna daarna professioneel en persoonlijk beter kennen en gaan in op literatuur die haar inspireert. Het boek The hidden lives of learners heeft haar geleerd te focussen op het overbruggen van de gap tussen het leren van leerlingen en effectief leraarsgedrag. En Daniel Muijs leerde haar op welke terreinen leraren effectief gedrag moeten vertonen, zoals veilig lesklimaat, effectieve instructie, time on task en aansluiten bij voorkennis. Ten slotte bespreken we de hoofdlijn van haar nieuwe boek, dat begint bij het zelf leren definiëren van leskwaliteit, wat Hannah dus niet voorkauwt, en gaat via de meetmethoden van leskwaliteit, zoals observeren, leerlingpercepties en docentenzelfevaluaties, naar expertgedrag, een gedeelde verbetercultuur en stevig onderwijskundig leiderschap. Met haar prachtige zeilmetafoor geeft zij uiteindelijk haar visie op het leraarschap. Net als bij zeilen, kun je lessen effectief verbeteren met behoud van de magie en schoonheid van het gebeuren. Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door schoolleidersopleiding ATTC, onderwijsadvies School Matters en rustplek De vallei van het goede leven.