Onderwijs leiden met hart en ziel

Te gast zijn Isolde de Groot, universitair docent en opleidingscoördinator van de Master Burgerschap en Kwaliteit van Samenleven aan de Universiteit voor Humanistiek, en Erik Renkema, adviseur identiteit en onderwijstheoloog bij Verus, vereniging voor katholiek en christelijk onderwijs, met wie ik spreek over burgerschap in relatie tot levensbeschouwelijke vorming. Het pabo studieboek van Tamar Kopmels, getiteld Verhalen vertellen en vragen stellen, levensbeschouwelijk leren en betekenisvol burgerschap, vormt de aanleiding voor ons gesprek. Onderwijs in burgerschap staat vol op de agenda van po, vo en mbo. De overheid heeft onlangs de burgerschapswet aangescherpt. Maar wat is goed burgerschapsonderwijs? Geef je daar les in via een vak of projecten, dat je daarna toetst op kennis en competenties? Of zit burgerschap verweven in het onderwijs, de schoolcultuur en de visie op goed onderwijs? Voor Isolde en Erik is het eerste in elk geval een veel te smalle onderwijsopvatting. De humaniste Isolde heeft een procesopvatting van burgerschap in plaats van deze productopvatting. Burgerschap is samen handelen, betekenis geven en participeren in een democratische context, zoals de school en onze samenleving. Democratie is voor haar niet alleen een politiek systeem, maar ook een houding van waaruit je in gesprek gaat met elkaar, ieder vanuit de eigen waarden en persoonlijke levensbeschouwing, met kleine l. Ook de liberaal christen Erik hekelt een te smalle toetsgerichte opvatting. In zijn visie is een burger een mens in relatie en gaat burgerschapsonderwijs over persoonsvorming in relatie tot anderen. Die anderen zijn mensen dichtbij, maar ook vreemde mensen ver weg en de stemmen uit levensbeschouwelijke tradities, met grote L. Hij noemt dit levensbeschouwelijke burgerschapsvorming, een vorming waarin existentiële waarden en visies een rol spelen. Tot slot komt de auteur van Verhalen vertellen en vragen stellen aan het woord, Tamar Kopmels, die een praktijkgerichte toelichting geeft op het boek. Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door ATTC, schoolleidersopleiding in Hilversum, en De vallei van het goede leven.

Te gast zijn Arie de Bruin, voorzitter van de Janusz Korczak stichting, Dagmar Tulner, leerkracht van groep 7 van de Gelderlandschool in Den Haag, en de leerlingen uit haar klas en onderwijsassistent Yorel Schouten, en we spreken over Janusz Korczak en de kinderrechten. Met Dagmar als side-kick gaat Arie in gesprek met de kinderen over de kinderrechten, zoals recht op veiligheid, bescherming, niet-pesten, goede opvoeding, en welke invloed Korczak daarop heeft gehad. Maar Arie vertelt veel meer over Korczaks ideeën, zoals dat kinderen recht hebben op liefde, respect, de dag van vandaag, fouten maken, vergeving en herstel. Ook maakt Arie de kinderen duidelijk dat zijzelf medeverantwoordelijk zijn voor die rechten. In het nagesprek geven Dagmar en Yorel hun trotse indrukken weer van het leerlingengesprek en wat zij zelf geleerd hadden over Korczak. We leren verder Arie als Korczak-pedagoog persoonlijk wat meer kennen. De pedagoog in de praktijk hebben we al gezien. Prachtig deed hij dat met de leerlingen. Dat persoonlijke blijkt de kern van het werk van Korczak en van de visie van Arie en Dagmar op pedagogiek. Dat krijgt ook een persoonlijk tintje voor mij, omdat Dagmar vertelt wat ik als docent voor haar heb betekend. We eindigen in de actualiteit van de oorlog in Israël en Palestina. Korczak was religieus gezien een bijzondere Jood, omdat hij wars was van clubjes en dogma’s. Hij had meer op met noties als liefde, vergeving en herstel. Zelf schreef hij gebeden vanuit het perspectief van kinderen, gelovigen en ongelovigen. Dat deze podcastaflevering een gebed mag zijn over liefde, vergeving en herstel. Voor iedereen die daarnaar snakt in deze donkere tijd. Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door ATTC, schoolleidersopleiding in Hilversum, en De vallei van het goede leven.

Te gast zijn de onderwijspedagogen Jan Masschelein en Maarten Simons en we spreken over het pedagogisch eigene van de school en van het schoolse leren, naar aanleiding van hun boeken De leerling centraal in het onderwijs? en de Apologie van de school. Jan en Maarten zijn gaandeweg hun ontwikkeling als filosoof en pedagoog anders gaan denken over de school. Waar ze eerst meegingen in de kritiek op het instituut school, zoals dat de school te modernistisch, te ouderwets, te elitair, te ongelijk en te saai zou zijn, verdedigen ze nu juist de school als een vrijplaats waar iets spannends gebeurt. De school als pedagogisch-maatschappelijke institutie biedt alle leerlingen vrijheid, gelijkheid en vorming. De school is immers allereerst een tussenruimte tussen het gezin en de samenleving, waarin kinderen in relatieve vrijheid de wereld kunnen ontdekken. In de school leren en oefenen zij vrij van hun achtergrond en vrij van maatschappelijke toekomstverwachtingen. Daarnaast worden kinderen in de school als gelijken gezien, in de rol van leerling is iedereen gelijk. Tot slot presenteren leraren in de school de wereld via de diverse vakgebieden, waardoor leerlingen mondiaal gevormd worden en impliciet in staat gesteld worden zichzelf te vormen. Andere onderwijspedagogische noties zijn voor hen dat de school leerlingen de existentiële ervaring geeft van het kunnen, het telkens maar weer proberen, en de dubbele liefde van de leraar. Liefde voor de wereld, de passie voor het vak, en liefde voor de nieuwe generatie. Als doel van onderwijs zien zij uiteindelijk de mondiale vorming, persoonsvorming gebeurt juist via interesse voor de wereld. Onze tijd biedt misschien wel teveel en een te eenzijdige personalisering. Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door ATTC, schoolleidersopleiding in Hilversum, en De vallei van het goede leven.

Te gast is Bert Wienen, wetenschappelijk onderzoeker bij onder meer het NJI / TUU en initiatiefnemer van het Instituut van Inclusief Onderwijs, en we spreken over zijn boek Van individueel naar inclusief onderwijs en over zijn pleidooi voor meer aandacht voor goed onderwijs, de pedagogische relatie, de school als gemeenschap en weerstand. In het boek en in ons gesprek maakt Bert eerst duidelijk hoe overheersend de psychologische taal is geworden in samenleving en onderwijs. En vooral een specifieke opvatting van psychologie, gericht op interventies op individueel niveau. Zelfs leraren en leerlingen worden gezien als minipsychologen van het welbevinden van zichzelf en van kinderen. Idee is dat leerlingen zich eerst goed moeten voelen alvorens mee te doen aan onderwijs. Tegenover deze medisch-individuele opvatting van inclusief onderwijs plaatst Bert een contextuele opvatting, waarin de sociale context centraal staat in plaats van het individu. Dus de school als gemeenschap en de pedagogische relatie van leraren en leerlingen. Inclusiviteit is in deze opvatting juist resultaat van goed onderwijs en niet een voorwaarde om aan onderwijs mee te doen. Hoe ziet goed onderwijs er dan uit? Bert denkt vanuit vijf overtuigingen. Allereerst bepaalt niet hij wat goed onderwijs is, maar het schoolteam in relatie tot de ouders als groep. Vervolgens gaat het dus wel degelijk om - samen - opvoeden, waarbij de zelf-wording van leerlingen via anderen gebeurt, zijn derde overtuiging. Ten vierde gaat het bij leren en groeien om omgaan met weerstand en ten slotte leidt elke goede les tot oefening van de geest, zelfbeheersing en wederzijds respect. De bekende drieslag van Biesta, nu in de woorden van Joep Dohmen. Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door ATTC, schoolleidersopleiding in Hilversum, en De vallei van het goede leven.

Te gast zijn de pedagogische professoren Bruno Vanobbergen en Lieselot De Wilde, beiden verbonden aan de universiteit Gent, met wie ik spreek over hun pedagogische standaardwerk Een beeld van een kind. Deze inleiding in de pedagogiek kent een actuele, sociaal-maatschappelijke en ideologische insteek. Huidige sociale vraagstukken worden pedagogisch bereflecteerd vanuit zes perspectieven van hoe je naar kinderen kunt kijken. Kindbeelden, noemen zij dat. Het zijn er zes: Het voorspelbare kind Het kind als burger Het witte kind Het kind als risico Het kind als held Het kind als kapitaal Elk kindbeeld is volgens hen ideologisch geladen, zoals ze van Paolo Freire hebben geleerd, ook al doen sommige zich voor als wetenschappelijk objectief. Denk aan het ontwikkelingsgerichte beeld van het voorspelbare kind en het rendementsbeeld van het kind als kapitaal. Pedagogen als Gert Biesta, Philippe Meirieu en Janusz Korczak en de filosofe Hannah Arendt, inspireerden hen om deze twee overheersende kindbeelden te bevragen. Voor hen is de empirische, evidence based pedagogiek niet de enig mogelijke. Pedagogiek gaat voor hen persoonlijk niet zozeer over het nuttige, maar over de zin van het leven en de menselijke waardigheid. Met hun geëngageerde, historische en wijsgerige insteek willen ze pedagogisch bewustzijn creëren bij studenten en professionals over welke beelden van de wereld, het leven, de mens en het kind onder sociaal-maatschappelijke vraagstukken liggen. Ook hopen ze dat pedagogen hun stem laten horen en zichzelf op het spel zetten in hun werk als leraar, schoolleider of pedagogisch medewerker.  Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door ATTC, schoolleidersopleiding in Hilversum, en De vallei van het goede leven.

Te gast zijn Arend Ardon en Cynthia van der Zwan en we spreken over hun organisatiekundige boek Wat speelt hier? Laat de onderstroom spreken.  In dit boek en in ons gesprek geven Arend en Cynthia veel voorbeelden van hoe je als leidinggevende vanuit systemisch perspectief de onderstroom laat spreken. Deze werkwijze is nodig wanneer werkwijzen uit de bovenstroom, zoals veranderplannen of gedragsanalyses, steeds maar niet blijken te werken. Je ervaart weerstand of onveiligheid. Een systemisch perspectief werkt met drie principes: erbij horen, dat is: erkenning van alles en iedereen, ordening en je plek innemen, en de balans tussen geven en ontvangen, bv. qua verantwoordelijkheid en waardering. Erkenning is volgens hen het dragende principe. Voor mij past dat in mijn motto voor een goede onderwijsleidingevende: soms sturen, vaak vertrouwen en verantwoordelijkheid geven, altijd waarderen en erkennen. Wil je systemisch interveniëren in jouw school, begin dan met meerdimensioneel waarnemen, emotioneel en lijfelijk ervaren en onderscheid maken in wat je precies ervaart. Toets vervolgens jouw indrukken bij anderen, waarbij je ook uitzoomt in tijd en ruimte. Doe daarna je een interventie, die je eindigt met een overgangs- of afscheidsritueel. Dit alles vraagt veel van jou als persoon: controle loslaten, durven niet weten, vertrouwen op je zintuigen, en een continue zelfreflectie. Ik noemde in die context de naam Kahneman, die zelfreflectie in de neocortex lokaliseert, ons trage talige hersengebied. Met dit zgn. systeem 2 temper je de pijlsnelle angstige of defensieve reacties van systeem 1, ons reptielenbrein. Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door ATTC, schoolleidersopleiding in Hilversum, en De vallei van het goede leven.

Te gast zijn Marije Kesselring en Dorien Graas, onderzoeker en lector bij verschillende jeugdlectoraten, met wie ik spreek over het thema de pedagogische basis. Marije deed promotieonderzoek naar de Pedagogical Civil Society, een begrip dat haar promotor Mischa de Winter eerder al had geïntroduceerd en dat gaandeweg veranderd is in het begrip de pedagogische basis, naar analogie van het begrip de sociale basis. Dorien is als lector en daarvoor onder meer als betrokkene bij de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling al lange tijd pleitbezorger van dit thema. De pedagogische basis is het idee dat andere mensen dan de ouders vanzelfsprekende medeopvoeders zijn van kinderen. Denk aan informele medeopvoeders zoals buurtgenoten en formele professionals zoals leraren en medewerkers van de kinderopvang. Onderliggend idee is dat opvoeden niet overgelaten wordt aan ouders en als het mis gaat aan pedagogische specialisten, maar dat we 'allemaal opvoeders' zijn.  Dit is ook de naam van het overheidsprogramma dat Marije onderzocht heeft op het begrip Pedagogical Civil Society. Omdat Civil Society betekent dat burgers onderling hun zaken regelen, is de geschiktere naam pedagogische basis gekozen. Dat betekent dat andere ouders en professionals rondom kinderen mee opvoeden als onderdeel van hun professie en dat de gemeente hen daarin stimuleert en ondersteunt.  Marije en Dorien pleiten ervoor dat de pedagogische relatie en pedagogisch handelen normaal is in school en samenleving en dat we met elkaar spreken en reflecteren over hoe breed ons normaal is, zodat pedagogiek niet alleen aan specialisten wordt overgelaten. Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door ATTC, schoolleidersopleiding in Hilversum, en De vallei van het goede leven.

Te gast is cultuurfilosoof Ad Verbrugge, ook voorzitter van Beter Onderwijs Nederland, en we spreken over wat zijn boek De gezagscrisis betekent voor het onderwijs. In het gesprek schets ik eerst twee lijnen in het boek door onze cultuur te duiden als een tweedeling tussen het subjectivisme van onze persoonlijke beleving in onze micro binnenwereld enerzijds en het objectivisme van de macro buitenwereld van het werk en de samenleving anderzijds. De vraag is dan waar je je door laat gezeggen. Wat heeft gezag? Of is er een derde weg mogelijk in onze cultuur en dus ook in het onderwijs? In zijn boek en in ons gesprek wijst Ad door middel van zijn interpretatie van de deugdethiek van Aristoteles die derde weg. In de deugdethiek staan individuen altijd in relatie tot bezielde gemeenschappen en worden daardoor gevormd. Gemeenschappen zijn sociale praktijken waarin een gemeenschappelijk goed wordt gecultiveerd. Gezag komt voort uit dat gemeenschappelijk goed. Of dat nu de praktijk voetbal is, lassen of wiskunde. In het boek gebruikt Ad zijn gezagsbegrip voor het duiden van onze cultuur en de verstoorde relatie tussen overheid en burger, vandaar ook De gezagscrisis. In ons gesprek richt hij zich meer op het onderwijs en pleit hij onder andere voor kleinschaligheid, minder governance en meer menselijke maat, het belang van kennis, deugden, intellectuele of praktische vorming voor de leerling en vakmanschap en gezag voor de leraar, en het belang van een goed pedagogisch klimaat of school ethos, wat raakt aan mijn idee van pedagogisch leiderschap. Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door ATTC, schoolleidersopleiding in Hilversum, en De vallei van het goede leven.

Te gast is de pedagogische lector José Middendorp en we hebben het over pedagogische tact en haar lectorale rede Een hoopvolle toekomst, hoe dan? We spreken eerst over wat zij verstaat onder pedagogische tact, een begrip van onder anderen Max van Manen. Zij legt dat begrip in haar proefschrift verder uit in vier begrippen: ethische relatie, morele verantwoordelijkheid, praktische wijsheid en intermezzo. Kenmerkend in dit deel zijn haar persoonlijke voorbeelden bij deze begrippen, in de diverse rollen die zij vertolkt en vertolkt heeft, zoals leerkracht, opleider, teammanager en ouder. Vervolgens gaan we in op enkele thema’s van haar lectoraat. We spreken over het belang van pedagogisch leiderschap en over wat een systemische en een ecologische pedagogiek inhouden voor José. Kenmerkend in dit deel zijn de reflectievormen en de metaforische taal die José hanteert, zoals het werken met inclusiebevorderende spiegelbrieven en het beeld van de mens als een eindig gebouw in een open landschap. Wij eindigen met het thema pedagogiek van hoop. Daarin spelen drie werkwoorden voor José een grote rol: stilstaan, opstaan en uitstaan. Oftewel: om hoop te genereren zul je ethisch bewust moeten nadenken en morele moed moeten tonen om daadwerkelijk de wereld in te gaan. Pedagogisch gezien betekent dit dat volwassenen jongeren zowel een weg van hoop durven wijzen als durven vertrouwen op de hoop die jongeren zelfstandig genereren. Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door ATTC, schoolleidersopleiding in Hilversum, en De vallei van het goede leven.

Te gast is podcaster Rob van der Poel, met wie ik spreek over de pedagogische missie van stichting NIVOZ en levenswijsheden als: ontmoeting en wederkerigheid, muzische vorming, zelfexpressie en identiteit, de weg en de vrijheid van de mens, het goede en het slechte in de mens, en wat dit alles kan betekenen voor leiders en leraren. Vanaf de helft voeg ik mijn eigen-wijsheden toe. Dit was dan alweer de laatste aflevering van dit seizoen. Een seizoen met vele waardevolle gasten en thema’s. De eerste gesprekken met de energieke broer en zus Erik en Eefke Faassen over verbindend gezag, en met Fred Korthagen over krachtgericht coachen, konden jullie als luisteraars meteen enorm waarderen, gezien het LinkedIn-verkeer en de duizenden extra luisteraars. Kenmerkend voor dit seizoen zijn ook de krachtige en prachtige pedagogische gesprekken met Mieke de Wit, Monique van den Heuvel, René van Engelen, Gerdien Bertram-Troost, Siebren Miedema, Frederike de Jong, Stefan Gijsbertsen en Harm-Jan Zomer.  Tot slot heb ik dit jaar ook wat meer ingezoomd op een ander thema dat mij na aan het hart ligt: onderwijspedagogisch vakmanschap van leraren. Zoals mijn gesprekken met Gert Verbruggen, Jacquelien Bulterman en Jasper Rijpma en de broers Simon en Jelle Verwer. Daarnaast heb ik met gasten gesproken over elementen van schoolleiderschap, zoals met Thom Verheggen over sturen op motivatie, Dick Both en Alex de Bruijn over werken aan missie en visie, Roel Schoonveld over het ambt van rector en Patrick Nullens over hoop als de kunst voor verantwoord leiderschap. Op naar een nieuw seizoen dat in oktober begint. Maar nu eerst de lange lome leegte van een zwoele, zachte zomer. Luister gerust en uitgerust afleveringen terug. En misschien vind je ook de tijd om een waardering, een recensie of tips te geven voor de podcast op jouw luisterplatform. Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door ATTC, schoolleidersopleiding in Hilversum, en De vallei van het goede leven.