Onderwijs leiden met hart en ziel

Te gast is cultuurfilosoof Ad Verbrugge, ook voorzitter van Beter Onderwijs Nederland, en we spreken over wat zijn boek De gezagscrisis betekent voor het onderwijs. In het gesprek schets ik eerst twee lijnen in het boek door onze cultuur te duiden als een tweedeling tussen het subjectivisme van onze persoonlijke beleving in onze micro binnenwereld enerzijds en het objectivisme van de macro buitenwereld van het werk en de samenleving anderzijds. De vraag is dan waar je je door laat gezeggen. Wat heeft gezag? Of is er een derde weg mogelijk in onze cultuur en dus ook in het onderwijs? In zijn boek en in ons gesprek wijst Ad door middel van zijn interpretatie van de deugdethiek van Aristoteles die derde weg. In de deugdethiek staan individuen altijd in relatie tot bezielde gemeenschappen en worden daardoor gevormd. Gemeenschappen zijn sociale praktijken waarin een gemeenschappelijk goed wordt gecultiveerd. Gezag komt voort uit dat gemeenschappelijk goed. Of dat nu de praktijk voetbal is, lassen of wiskunde. In het boek gebruikt Ad zijn gezagsbegrip voor het duiden van onze cultuur en de verstoorde relatie tussen overheid en burger, vandaar ook De gezagscrisis. In ons gesprek richt hij zich meer op het onderwijs en pleit hij onder andere voor kleinschaligheid, minder governance en meer menselijke maat, het belang van kennis, deugden, intellectuele of praktische vorming voor de leerling en vakmanschap en gezag voor de leraar, en het belang van een goed pedagogisch klimaat of school ethos, wat raakt aan mijn idee van pedagogisch leiderschap. Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door ATTC, schoolleidersopleiding in Hilversum, en De vallei van het goede leven.

Te gast is de pedagogische lector José Middendorp en we hebben het over pedagogische tact en haar lectorale rede Een hoopvolle toekomst, hoe dan? We spreken eerst over wat zij verstaat onder pedagogische tact, een begrip van onder anderen Max van Manen. Zij legt dat begrip in haar proefschrift verder uit in vier begrippen: ethische relatie, morele verantwoordelijkheid, praktische wijsheid en intermezzo. Kenmerkend in dit deel zijn haar persoonlijke voorbeelden bij deze begrippen, in de diverse rollen die zij vertolkt en vertolkt heeft, zoals leerkracht, opleider, teammanager en ouder. Vervolgens gaan we in op enkele thema’s van haar lectoraat. We spreken over het belang van pedagogisch leiderschap en over wat een systemische en een ecologische pedagogiek inhouden voor José. Kenmerkend in dit deel zijn de reflectievormen en de metaforische taal die José hanteert, zoals het werken met inclusiebevorderende spiegelbrieven en het beeld van de mens als een eindig gebouw in een open landschap. Wij eindigen met het thema pedagogiek van hoop. Daarin spelen drie werkwoorden voor José een grote rol: stilstaan, opstaan en uitstaan. Oftewel: om hoop te genereren zul je ethisch bewust moeten nadenken en morele moed moeten tonen om daadwerkelijk de wereld in te gaan. Pedagogisch gezien betekent dit dat volwassenen jongeren zowel een weg van hoop durven wijzen als durven vertrouwen op de hoop die jongeren zelfstandig genereren. Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door ATTC, schoolleidersopleiding in Hilversum, en De vallei van het goede leven.

Te gast is podcaster Rob van der Poel, met wie ik spreek over de pedagogische missie van stichting NIVOZ en levenswijsheden als: ontmoeting en wederkerigheid, muzische vorming, zelfexpressie en identiteit, de weg en de vrijheid van de mens, het goede en het slechte in de mens, en wat dit alles kan betekenen voor leiders en leraren. Vanaf de helft voeg ik mijn eigen-wijsheden toe. Dit was dan alweer de laatste aflevering van dit seizoen. Een seizoen met vele waardevolle gasten en thema’s. De eerste gesprekken met de energieke broer en zus Erik en Eefke Faassen over verbindend gezag, en met Fred Korthagen over krachtgericht coachen, konden jullie als luisteraars meteen enorm waarderen, gezien het LinkedIn-verkeer en de duizenden extra luisteraars. Kenmerkend voor dit seizoen zijn ook de krachtige en prachtige pedagogische gesprekken met Mieke de Wit, Monique van den Heuvel, René van Engelen, Gerdien Bertram-Troost, Siebren Miedema, Frederike de Jong, Stefan Gijsbertsen en Harm-Jan Zomer.  Tot slot heb ik dit jaar ook wat meer ingezoomd op een ander thema dat mij na aan het hart ligt: onderwijspedagogisch vakmanschap van leraren. Zoals mijn gesprekken met Gert Verbruggen, Jacquelien Bulterman en Jasper Rijpma en de broers Simon en Jelle Verwer. Daarnaast heb ik met gasten gesproken over elementen van schoolleiderschap, zoals met Thom Verheggen over sturen op motivatie, Dick Both en Alex de Bruijn over werken aan missie en visie, Roel Schoonveld over het ambt van rector en Patrick Nullens over hoop als de kunst voor verantwoord leiderschap. Op naar een nieuw seizoen dat in oktober begint. Maar nu eerst de lange lome leegte van een zwoele, zachte zomer. Luister gerust en uitgerust afleveringen terug. En misschien vind je ook de tijd om een waardering, een recensie of tips te geven voor de podcast op jouw luisterplatform. Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door ATTC, schoolleidersopleiding in Hilversum, en De vallei van het goede leven.

Te gast zijn Stefan Gijsbertsen en Harm-Jan Zomer, met wie ik spreek over het funderen van het onderwijs en de koers van stichting Pricoh in de pedagogische opdracht. Didactiek, toetsen, onderwijskunde en zelfs statistiek zijn volgens hen belangrijk, maar moeten hun plek hebben in de fundamentelere pedagogische opdracht van de school. Wat gaat er gebeuren in het onderwijs en in jouw scholen als je deze gedachte serieus neemt?  De belangrijkste veranderingen zijn dat niet meer de onderwijsresultaten van de eindtoets en de vraag naar Wat werkt? centraal komen te staan, maar de leerkracht, als mens en vakmens, en de vraag Wie werkt? Onderwijs wordt zo weer een pedagogisch, moreel en mensgericht beroep, met minder nadruk op doel-middelen, effectiviteit en toetsscores. Bij Stichting Pricoh zijn ze inmiddels op weg gegaan om de leerkracht, of zoals zij liever zeggen: de onderwijzer, een persoon die kinderen wijst op wat van waarde is in de wereld, weer als de bepalende factor in de vorming van kinderen te zetten. Ze hebben hun pedagogische visie met alle directeuren en schoolteams gedeeld, die enthousiast reageerden. De andere geledingen worden momenteel geraadpleegd voor deze pedagogische koerswending. Uiteindelijk staat of valt alles met de onderwijzers, aldus beide heren. Zij moeten breed gevormd en moreel moedig zijn om kinderen in hun onderwijs als subjecten in de wereld te laten komen. Zodat zij die wereld kunnen delen en vernieuwen. Aldus hun inspiratie bij Biesta, Bransen en Arendt. Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door ATTC, schoolleidersopleiding in Hilversum, en De vallei van het goede leven.

Te gast zijn de broeders Simon en Jelle Verwer, echte en gepassioneerde onderwijsmensen, met wie ik dieper inga op de thema’s vakmanschap en pedagogisch denken over onderwijs. Vakmanschap is voor Simon allereerst het ambacht van mooie lessen maken en geven. Daarnaast gaat het over kunnen handelen en reflecteren tegelijkertijd. Situationeel bewustzijn of situationeel leraarschap noemt hij dat. Voor Jelle bestaat vakmanschap allereerst uit breed gevormd zijn als leraar in de lerarenopleiding en vervolgens continu willen verbeteren, individueel maar juist ook met je team. Dit is ook de visie van Stichting Leerkracht, waar hij directeur van is. Vervolgens spreken we over onderwijs vanuit pedagogisch perspectief. Simon leert veel van het denken van Gert Biesta over subjectificatie en van Philippe Meirieu over de paradox tussen opvoedbaarheid en vrijheid. Jelle denkt hier meer in de geesteswetenschappelijke lijn van filosofen als Martha Nussbaum en Hanna Arendt. Andere pedagogen die voorbij komen, zijn Joop Berding, Wouter Pols en Jan Masschelein. Aanvullend op deze grote denkers brachten we met elkaar ook onderwijspedagogische vakmensen in beeld, zoals Piet Roos, Iris Driessen, Roos Warmerdam en Bert Snater. De vraag naar mooi onderwijs kwam via Simon ook op tafel. Voor Simon is dat onvoorspelbaar onderwijs, dat de lesplanning onderbreekt en poëtisch van aard is. Jelle heeft dan brede vorming voor ogen, voorbij het smalle idee van toetsresultaten en basisvakken, en waarin voor hem ook de literatuur en de geesteswetenschappen een plek hebben. Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door ATTC, schoolleidersopleiding in Hilversum, en De vallei van het goede leven.

Te gast is Frederike de Jong en we spreken over haar boek Kiezen voor wat van waarde is en over haar visie op ethisch gefundeerd onderwijs. Frederike is als filosofe geïnteresseerd in de waarde en waarheidspretentie van kennis. Als lerares levensbeschouwing viel het haar op dat leerlingen kennis opvatten als dat was is, wat een zogenaamd objectief feit is. Een kennistheorie die gebaseerd is op Kant en Newton bevestigt leerlingen daarin.  Frederike ontdekte in de wetenschapstheorie van Latour, de kwantummechanica en de relativiteitstheorie, dat kennis juist ook subjectief door de mens als waarnemer wordt geconstrueerd. Anders gezegd, dat kennis ook gaat over als mens betekenis geven aan.  Beide kennisopvattingen schieten echter voor Frederike tekort om onderwijs op te baseren. In het onderwijs en in het leven gaat het voor haar niet zozeer om het zoeken van waarheid, maar om het handelen naar wat van waarde is. Via biografische ervaringen en de joodse filosofie van Levinas ontdekte ze dat niet het zijn en de ontologie, maar het handelen en de ethiek de grond is van ons bestaan en dat de aarde onze ethische horizon is.  Op grond van deze filosofische uitgangspunten heeft Frederike een eerste model van ethisch gefundeerd onderwijs ontworpen met zes perspectieven: Waardebewust onderwijs De kracht van verhalen Durf te dromen Groene pedagogiek Met elkaar in gesprek Uitgangspunten bevraagd. Frederike nodigt luisteraars uit mee te denken om haar concept verder te ontwikkelen. Zie de website De Buitenkamer.  Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door ATTC, schoolleidersopleiding in Hilversum, en De vallei van het goede leven.

Te gast zijn Jacquelien Bulterman en Jasper Rijpma met wie ik, naar aanleiding van haar boek Het lerarentekort, spreek over hoe het vakmanschap en de handelingskennis van leraren weer gewaardeerd kan worden in de samenleving en de wetenschap. Voor beiden zijn vakmanschap en handelingskennis, de tacit knowledge, de kern van het lerarenberoep. Lesgeven met hoofd, hart en handen, noemen ze dat. Opmerkelijk is het volgens Jacquelien dat die handelingskennis niet wetenschappelijk gewaardeerd wordt. Zij vindt dat echter een old school opvatting over kennis, alsof alleen objectieve toeschouwerskennis wetenschappelijke kennis is. Terwijl nieuwe wetenschappelijke kennistheorieën er juist vanuit gaan dat kennis altijd subjectief bemiddeld wordt. Jasper voelt zich als leraar erg gewaardeerd door de ideeën van Jacquelien. Hij heeft zelf ook ontdekt dat er geen hapklare wetenschappelijke kennis is die elke leraar zomaar kan toepassen in elke nieuwe context. Dat idee degradeert de leraar bovendien tot slechts een uitvoerder onderin de kennishiërarchie. Jacquelien vertelt verder hoe zij in Nederland een kennisinfrastructuur a la Lesson Study in Japan op zou willen zetten. En Jasper vertelt nog over Ontwikkelkracht, waarin hij samen met anderen iets daarvan gestalte geeft.   Voor Jacqueliens ideeën zijn twee dingen noodzakelijk: onderzoekers en adviseurs gaan voor een deel lesgeven. Zo lost het lerarentekort meteen op. En leraren krijgen daardoor tijd om hun vakmanschap samen verder te ontwikkelen. Dat is ook hun tip aan schoolleiders. Geef leraren tijd voor vakmanschap! Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door ATTC, schoolleidersopleiding in Hilversum, en De vallei van het goede leven.

Te gast is Thom Verheggen, met wie ik spreek over De oplossingenmachine, van moeten naar willen, een boek dat hij samen met Wouter Hart schreef en dat gaat over het aanwakkeren van de eigen motivatie, de eigen vakprofessionaliteit en de eigen verantwoordelijkheid van medewerkers. Thom vertelt dat Wouter en hij in hun werken vanuit de bedoeling van organisaties op het fenomeen stuitten van wat zij de oplossingenmachine zijn gaan noemen. Dat is de reflex om als iemand met een probleem bij je komt om meteen met een oplossing te komen. Soms kan dat nodig zijn, maar wees je bewust dat die reflex vier bijeffecten triggert: Het gevoel bij de ander iets te moeten in plaats van zelf te willen. Het eigen kompas of de eigen motivatie bij de ander wordt uitgezet. Er ontstaan tegengestelde in plaats van gedeelde belangen. Het werkelijke vraagstuk onder het probleem raakt uit zicht. In ons gesprek geeft Thom meerdere voorbeelden, zowel in de opvoedings- als de organisatiecontext. Ook wijst hij erop dat niet alleen leidinggevenden, maar ook medewerkers de oplossingenmachine aan kunnen zetten. Wouter en hij ontwikkelden op basis van hun werkervaring vier rollen die deze machine vol in werking zetten. De leidinggevende Afpakker triggert de medewerker Brave Hendrik, die wel aan de slag gaat met de oplossing, maar zelf niet met het vraagstuk bezig is. En de medewerker Calimero triggert de Oppakker bij leidinggevenden, bijvoorbeeld wanneer je om kaders of toestemming blijft vragen. Voor het onderwijs hoopt Thom dat leidinggevenden en leraren zich richten op het oplossend vermogen in plaats van op oplossingen en samen de bedoeling van onderwijs, zoals hij die ziet, gestalte geven: leren en reflecteren met elkaar en in de klas centraal stellen. Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door ATTC, schoolleidersopleiding in Hilversum, en De vallei van het goede leven.

Te gast zijn Gerdien Bertram-Troost en Siebren Miedema. We spreken naar aanleiding van hun boek Bezield onderwijs over pedagogisch onderwijs en de relatie met burgerschapsvorming, de vrijheid van onderwijs en de verantwoordelijkheid van schoolleiders, leraren en ouders om met elkaar breed vormend onderwijs te realiseren. Als pedagogen kijken zij pedagogisch naar onderwijs. Onderwijs is voor hen geen technisch-onderwijskundige activiteit gericht op kennisoverdracht alleen, maar een integrale pedagogische activiteit, gericht op de brede vorming van jonge mensen. Dat betreft dan zowel hun persoonsvorming als sociale vorming. In die zin vallen ook burgerschapsvorming, muzische, morele en levensbeschouwelijke vorming in hun pedagogische blik op het onderwijscurriculum. Schoolleiders, leraren en ouders hebben de pedagogische vrijheid om dit type onderwijs, bezield onderwijs, te realiseren. Dat betekent dat de schoolleider als eerste pedagoog in rang de verantwoordelijkheid heeft om de school als vormingsgemeenschap gestalte te geven. Leraren mogen de ruimte krijgen en benutten om inhoudelijk met elkaar over het curriculum te spreken. De rol van ouders en de samenleving is daarbij cruciaal voor hen. Beiden bekritiseren onze eendimensionale prestatiesamenleving en vragen zich af wat voor samenleving de school nodig heeft. Maar hoewel we in kritische tijden leven, putten zij voor hun ideaal van bezield onderwijs uit wat zij noemen een pedagogiek van de hoop. Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door ATTC, schoolleidersopleiding in Hilversum, en De vallei van het goede leven.

Te gast is René van Engelen en we spreken over groepsvorming naar aanleiding van zijn nieuwe boek De groepscode! Daarin gebruikt hij geen forming, storming, norming, etc., maar werkt hij met zes fasen: voorfase, oriëntatiefase, invloedfase, affectiefase, fase van de autonome groep en de afsluitingsfase. In ons rijk gevulde gesprek gaat het verder over de kenmerken van een positieve groep. Daarin hebben groepsleden het gevoel zichzelf te kunnen zijn, kunnen zij taakgericht werken en voelen zij zich vertrouwd met elkaar, omdat er cohesie in de groep is. In een negatieve groep ontbreekt dit alles. Die heeft een stoornis.  René neemt ook groepsrollen waar. Aan een gezaghebber, sociaal werker, organisator, verkenner, volger en appellant herken je een positieve groepsdynamiek. In een negatieve groep zie je een dictator, intrigant, denigrator, meelopers en een zondebok. Vanaf de preadolescentie kun je als leraar groepsinterventies doen. Jij bent daarin het goede voorbeeld, leerlingen hebben jou nodig, ze leren van jou. De mens imiteert, spiegelt en leert in groepen. Je kunt pas goed jezelf zijn als je weet wie anderen zijn. We eindigen met zijn visie op de schoolleider en de leraar, waarbij Marzano hem inspireert. Organiseer trage tijd waarin leraren nadenken over onderwijsverbetering. Een schoolleider moet zelf ook pedagogisch verstand van zaken hebben en de tijd nemen om na te denken over het waartoe van onderwijs en het hoe van het leren van leerlingen. Zijn uitsmijter is: hoe meer pedagogisch-didactische kennis, hoe beter het onderwijs loopt. Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door ATTC, schoolleidersopleiding in Hilversum, en De vallei van het goede leven.