Het Spoor Terug

Jacob Olie, pionier op het gebied van fotografie en timmerman, legde van 1860 tot 1905 het snelgroeiende Amsterdam vast. Zijn omvangrijke foto-archief is nog altijd van groot belang voor de kennis over de stad. Hoe ging hij te werk met zijn zelfgebouwde camera en wat kwam hij onderweg tegen? Programmamaker Joan Veldkamp maakte de documentaire ‘Amsterdam, de stad van olie’ over haar betovergrootvader Jacob Olie. Enkele nummers in de documentaire komen van de elpee Traveller van het Jacob Olie Trio. De violiste woonde in het huis van Olie en het trio zegt over zichzelf dat ze spelen zoals Jacob Olie fotografeerde.

Op 1 februari is de nationale herdenking van de watersnoodramp van 1953. Maar dezer dagen wordt ook een andere, lang vergeten watersnoodramp herdacht: De watervloed van februari 1825 waarbij de -toen nog – Zuiderzee door de dijken brak. Nu zijn er wel meer watersnoodrampen geweest, de geschiedenis van Nederland is een opeenvolging van overstromingen... Maar juist de ramp van 1825, komende dinsdag precies tweehonderd jaar geleden is het herinneren waard. Luister maar naar de documentaire ‘De vergeten watersnoodramp van 1825’ van programmamaker Katinka Baehr. Meer informatie over activiteiten in Friesland zijn hier te vinden: https://nationaallandschap.frl/watersnood1825/ En over activiteiten in Overijssel hier: https://hetoversticht.nl/actueel/nieuws/379/herdenking-stormvloed-1825

In deel twee van de documentaire ‘De betere bajes’ over de Bijlmerbajes horen we mensen die er vast hebben gezeten. De bedoeling van de Bijlmerbajes was dat het menselijker en moderner zou worden dan de bestaande Huizen van Bewaring. Maar niet alle gedetineerden vonden het er prettig. Zelfs de ramen zonder tralies vonden sommige mensen ingewikkeld. En waarom werd de Bijlmerbajes ‘de gaten van Amsterdam’ genoemd? ‘De Betere bajes’ is gemaakt door Katinka Baehr en eerder uitgezonden in 2003 bij het 25-jarig bestaan van de Bijlmerbajes. De voice-overs werden ingesproken door Astrid Nauta. De Bijlmerbajes bestaat inmiddels niet meer. In 2016 sloten de deuren en twee jaar later werden de torens, op één na, gesloopt. En nu is die plek volop in ontwikkeling. Er komt een woonwijk, veel groen, met creatieve bedrijven en een middelbare school. De naam van de wijk: Bijlmerkwartier. En de’Kalverstraat’ waar André van Bolderik het over had, die lange gang waar gedetineerden elkaar tegenkwamen en in drugs handelden... Daar wordt in de keurige wijk ook naar verwezen, want de weg die door de wijk loopt gaat ‘de Verlengde Kalverstraat’ heten. (Niet de Kalverstraat, want die hadden ze al in Amsterdam.)

Het was verrassend nieuws: onze gevangenissen zitten zo vol dat gedetineerden een paar dagen eerder naar huis mogen. Er is sprake van code zwart. Er staat geen cel meer leeg. Dat deed ons denken aan hoe er in de jaren zeventig werd gedacht over gevangenissen. Een tijd waarin er vragen werden gesteld bij het hele concept van gevangenissen en Huizen van Bewaring. De Bijlmerbajes in Amsterdam moest de eerste worden van een heel nieuwe manier om mensen op te sluiten: beter, menselijker en moderner. In 1978 werd de Bijlmerbajes geopend. Programmamaker Katinka Baehr maakte in 2003 bij het 25-jarige bestaan een tweeluik over de Bijlmerbajes. Voice-overs: Astrid Nauta

Het Bruine Café: ooit had je ze voor het uitkiezen in elke stad, ieder dorp, tot in het kleinste gehucht; met Perzische kleedjes, biljart en veel donker hout. Die Bruine Kroeg zit nu in de verdrukking, en dat al decennia. Hun aantal slinkt ieder jaar, niet alleen tot verdriet van kroegtijgers met een alcohol-uitdaging, maar van de hele buurt die hun oude vertrouwde ontmoetingsplek met redelijke prijzen plaats ziet maken voor een hippe sappenbar. Wat is het nou precies wat het Bruin Café zo bijzonder maakt? En zijn ze nog te redden? En hoe dan? Daarover in de Spoordocumentaire ‘De Bezielde Bruine Kroeg’, waarin Marten Minkema praat met kroegenkenners als Midas Dekkers en met Bruine Kroeg-beschermers die het tij willen keren. Een langere versie van deze documentaire is te vinden in de podcast DOCS.

In de Wieringermeerpolder is in de jaren dertig een poging gedaan een modelsamenleving te creëren zonder zuilen en zo egalitair mogelijk. Misschien was deze egalitaire samenleving de reden dat het verzet er tijdens de bezetting erg actief was en dat er veel onderduikers zaten. In de laatste dagen van de Tweede Wereldoorlog, op 17 april 1945, kwam een voorlopig einde aan deze samenleving toen de Duitsers een stuk dijk opbliezen en de polder vier meter onder water zetten. De bewoners spanden in allerijl het paard voor de wagen en vluchtten met hun belangrijkste spullen en het vee uit de polder. Er viel één dode: verzetsman en boer Adriaan de Graaf. Maar wat gebeurde er met de onderduikers na de overstroming? En wat bleef er na de oorlog over van de idealen van de polder? In 'Strijd om de droompolder' komen ooggetuigen, allemaal in de tachtig, aan het woord. Verschillende boeren die onderduikers hadden. Een joodse vrouw die als peuter relatief vrij door de polder kon bewegen en de dochter van de verzetsstrijder die als enige de Inundatie niet overleefde.

Waarom praten Friezen zo moeilijk over hun gevoelens? Daar moet een historische verklaring voor zijn. Dat is de premisse van het recent verschenen boek De laatste dagen van de dorpsgek, geschreven door Anne-Goaitske Breteler, cultuurhistorica, antropologe en Friezin. Programmamaker Christianne Alvarado dook in deze geschiedenis van geestelijke gezondheid op het platteland in deze audiodocumentaire, genaamd De Friese Stilte. In deze documentaire wordt gepraat over zelfdoding. Luisteraars die daarover in gesprek willen kunnen anoniem bellen naar 113 of chatten via 113.nl.

In Het Spoor Terug het verhaal van Klaas Jan Bas, drijvende kracht achter de Kereta Buku, de Javaanse boekentrein die begin jaren vijftig het eiland rondreed om boeken tot in de kleinste dorpen te brengen. Bas had kind noch kraai toen hij in 1935 de boot nam naar Batavia, om daar in een boekwinkel te werken voor bijna uitsluitend koloniale, witte clientèle. Dat vond hij niks, de idealistische Bas had veel meer met de Indonesiërs en hun verlangen naar onafhankelijkheid. Hij probeerde te helpen door zoveel mogelijk les- en studieboeken over Java te verspreiden. Eerst met een auto, later met een boekentrein die in een jaar tijd over het hele eiland reed en overal stopte. Of er veel werd verkocht van de boeken in het Engels, Indonesisch en Nederlands is de vraag, want het analfabetisme was groot. Door het Nederlandse koloniale onderwijssysteem kon tachtig procent van de bevolking in 1950 niet lezen of schrijven. Maar de glimmende Kereta Buku met moderne boekhandel aan boord was een symbool van vooruitgang in de jonge Indonesische republiek. De boekentrein van Bas reed drie jaar en is sindsdien vergeten. Maar door het opduiken van een oud fotoalbum en onderzoek van boekhistoricus Eline Kortekaas herleeft deze geschiedenis. Waarvan ook verslag in de Spoor-documentaire Kereta Buku – de Boekentrein van Bas van Marten Minkema in samenwerking met Wilbert van der Heijden. Met medewerking van Mat Wijn en Gerard Walhof. Eindredactie: Laura Stek en Katinka Baehr. Eindmix: Alfred Koster.

Volgend jaar is het 100 jaar geleden dat Jo Van Gogh-Bonger stierf. Weinig mensen kennen haar naam, en dat terwijl zij heeft gezorgd voor de grote bekendheid van Vincent van Gogh. Hoe kreeg Jo Bonger voor elkaar dat deze tot dan toe onbegrepen schilder uiteindelijk wereldfaam genoot. En waarom heeft ze zich haar hele leven ingezet om dit doel te bereiken? “Een ongemeen stoere vrouw” is een documentaire van Stef Visjager van Radiomakers Desmet. Zomer 2025 is de tentoonstelling “Kiezen voor Vincent “ te zien in Het van Gogh museum Amsterdam: een tentoonstelling over Theo, Jo en hun zoon: de Ingenieur De dagboeken van Jo Bonger staan online, evenals alle brieven van Vincent: https://vangoghletters.org/vg/by_period.html https://bongerdiaries.org/introduction De biografie over Jo Bonger van Hans Luijten heet: 'Alles voor Vincent'.

Kees woonde vanaf zijn tweede in een Zeeuws sanatorium vanwege bot-tuberculose. Bijna 5 jaar lag hij daar in een gipsbed en kon hij nauwelijks bewegen. Kees is de oom van programmamaker Jacomien Kodde. Zij maakte de documentaire ‘Horizontaal Leven’ waarin ze met Kees teruggaat naar de plek waar als kind zo lang weinig anders mocht doen dan liggen. Deze documentaire is gemaakt tijdens de Oorzaken Podcast Academy, met steun van het NPO-fonds en het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten. Eindredactie van de Podcast Academy: Tjitske Mussche Eindredactie OVT: Katinka Baehr Muziek: Peter Akkerman Eindmix: Tymen Bergman en Alfred Koster