Het strijkkwartet

Hoewel Arvo Pärt niet specifiek ‘strijkkwartetten’ geschreven heeft, zijn Psalom, Summa en Fratres bijzonder geliefd bij een breed publiek. Fratres, dat oorspronkelijk voor strijkorkest is geschreven, is zelfs een ware ‘hit’ te noemen. Het Tweede strijkkwartet van de Letse componist Martins Vilums zijn tal van klankexperimenten te horen, maar opvallend zijn de voorgeschreven trommel en tamtam, die door de kwartetleden bespeeld moeten worden. Het strijkkwartet ‘Aragonite’ van Santa Ratniece werd geïnspireerd door een bezoek aan grotten in Slowakije waarin in de donkere, ondergrondse gangen rood glinsterende Aragoniet-kristallen te zien zijn. Tot slot keren we weer terug naar Estland en ditmaal naar de componist Erkki-Sven Tüür en zijn Tweede strijkkwartet uit 2012 met de titel ‘Lost Prayers’. De ‘verloren gebeden’ zijn eerder smeekbeden dan religieuze gebeden. Arvo Pärt (*1935) – Fratres (1977, r. 1985)             Uitvoerenden: Chilingirian Quartet             CD: Warner Classics Arvo Pärt (*1935) – Psalom (1993)             Uitvoerenden: Kronos Quartet             CD: Nonesuch Arvo Pärt (*1935) – Summa (1990) Uitvoerenden: Chilingirian Quartet             CD: Warner Classics Martins Vilums (*1974) – Strijkkwartet nr. 2 (2000) Uitvoerenden: Latvian Philharmonic String Quartet CD: SKANI Santa Ratniece (*1977) – Strijkkwartet ‘Aragonite’ (2005) Uitvoerenden: Latvian Philharmonic String Quartet CD: SKANI Erkki-Sven Tüür (1959) – Strijkkwartet nr. 2 ‘Lost Prayers’ (2012)             Uitvoerenden: Signum Quartet             CD: ECM

Het Vierde strijkkwartet van Peter Michael Hamel uit 1995/2000 bestaat uit vijf Nachklänge, echo’s van muziek van componisten die voor Hamel van belang zijn geweest. Daarmee brengt Hamel heden en verleden bijeen. Zijn eveneens vijfdelige strijkkwartet Buch vergeleek Enno Poppe met een boek waarvan de bladzijden zichzelf omdraaien, dat zichzelf leest. Alsof het boek een levend wezen is dat met de meest bevreemdende klanken, nu eens gehaast dan weer uitermate kalm, nu eens direct en stotend en dan weer onwerelds afwezig, zijn verhaal vertelt. Tot slot een kort werk van Jörg Widmann waarvan de titel weinig te raden overlaat: 180 Beats per minute. Peter Michael Hamel (1947) – Strijkkwartet nr. 4 ‘Nachklänge’ (1995/2000)             5 onbenoemde delen             Uitvoerenden: Alexander String Quartet             CD: Celestial Harmonies Enno Poppe (*1969) – Buch (2015/16)             Uitvoerenden: Quatuor Diotima             CD: naïve Jörg Widmann (1973) – 180 Beats per minute (1997)             Uitvoerenden: Minguet Quartett             CD: Wergo

Het Dertiende strijkkwartet van Wolfgang Rihm uit 2011 is met zijn overlijden in 2024 zijn laatste gebleven. Zoals de meeste van zijn werken lijkt deze compositie onder hoge druk te zijn geschreven. Rihm noemde zijn kwartet zelf ‘manisch’! In zijn Vijfde strijkkwartet heeft Manfred Trojahn gebruik gemaakt van materiaal uit twee andere werken, die elk over ziekte, dood en verlies gaan. In het tweede deel van het kwartet horen we een gefluisterde tekst van de ‘slam- of spoken word-dichter’ Bas Böttcher. Tot slot een korte werk van Enno Poppe, Freizeit, gebaseerd op een figuurtje van drie seconden dat over veertien fragmenten steeds een beetje langer wordt. Het lijkt alsof de muziek uit zichzelf groeit. Ook het omslaan van de bladzijden door de musici is muzikaal in de compositie opgenomen. Een merkwaardige ervaring. Wolfgang Rihm (1952-2024) – Strijkkwartet nr. 13 (2011)             Uitvoerenden: Arditti Quartet             Live opname in St Giles’ Cripplegate, 25 jan 2012 Manfred Trojahn (1949) – Strijkkwartet nr. 5 (2018) Moderato, 2. Molto adagio, 3. Calmo             Uitvoerenden: Kuss Quartett, Bastiaan Böttcher             CD: Rubicon Enno Poppe (*1969) – Freizeit (2016)             Quatuor Diotima             CD: naïve

Werken van Mauricio Kagel, Peter Michael Hamel en Aribert Reimann Het Vierde strijkkwartet van Mauricio Kagel uit 1993 is een voorzetting van het Derde. De componist speelt opnieuw met onze luistergewoonten, met wat we menen te herkennen. Menigmaal worden we door hem echter op het verkeerde been gezet. Ook Peter Michael Hamel zocht naar manieren om zich los te maken van de aloude traditie van het strijkkwartet. In zijn Derde strijkkwartet verwerkte ervaringen opgedaan in een klooster in Zuid-Korea. Het resultaat is elk van de drie delen te horen: hyang-ak (volksmuziek), mu-ak (sjamanistische muziek) en a-ak (uit China geïmporteerde rituele muziek). De Bagatellen van Aribert Reimann zijn een postmoderne reactie op de bagatellen uit de tijd van Schönberg en Webern. Oorspronkelijk waren deze ultrakorte werken bestemd als omlijsting van een romantische liederencyclus van Theodor Kirchner.   Speellijst Mauricio Kagel (1931-2008) – Strijkkwartet nr. 4 (1993)          In zwei Sätzen          Uitvoerenden: Lagos Ensemble          CD: Turtle Records Peter Michael Hamel (1947) – Strijkkwartet nr. 3 (1991/93) * Hyang-Ak, 2. Mu-ak, 3. A-ak          Uitvoerenden: Alexander String Quartet          CD: Celestial Harmonies Aribert Reimann (1936-2024) – 7 Bagatellen (2017)          Uitvoerenden: Kuss Quartett          CD: Rubicon

De Duits-Argentijnse componist Mauricio Kagel werd vooral bekend door zijn onconventionele en vaak ook theatrale kijk op de eigentijdse muziek. In zijn Derde strijkkwartet wilde hij nader komen tot de klassieke traditie, tot de welluidendheid ervan en de vierdeligheid van het traditionele kwartetidioom. En typisch Kagel: met de nodige ironie en dubbele bodems. Enno Poppe is een evenzo singuliere figuur in de Duitse muziek. In Tier gaat het hem vooral om de beweging van een dier. We hebben hierin vaak het gevoel dat de componist zijn muziek volgt en niet andersom, dat hij verrast wordt door de wetmatigheden van het levende organisme dat voor hem de compositie is. Mauricio Kagel (1931-2008) – Strijkkwartet nr. 3 (1986) * Andante, 2. Andantino, 3. Allegretto, 4. Allegro          Uitvoerenden: Arditti Quartet          CD: naïve classique Enno Poppe (*1969) – Tier (2002)          Quatuor Diotima          CD: naïve

Thomas Larcher heeft in IXXU, zijn Tweede strijkkwartet, geprobeerd zich los te maken van alles wat hij geleerd had of gewend was bij het componeren te doen. Dat verklaart ook waarom hij er zes jaar aan gewerkt heeft. Het Vierde strijkkwartet van Matthias Pintscher, ‘Ritratto di Gesualdo’, is exact wat de titel aangeeft: een portret van de Renaissance componist Carlo Gesualdo. Zoals we mogen verwachten is dit geen realistisch portret als een klinkende foto, maar een deconstructie. De Quartettstudie van Wolfgang Rihm is in feite een onderdeel van zijn nimmer voltooide Elfde strijkkwartet en werd gecomponeerd voor het Internationale muziekconcours van de ARD. Ter afronding klinken de overige delen uit de Zeven stukken voor strijkkwartet van Gösta Neuwirth:  à trois (spreken over wat ontbreekt), objet en ombre (over het getal en over de schaduw), un rêve solutréen (over Clarisse en de lettergrepen in haar naam) en l’oubli bouilli (over de feestdis van de Merovingers). Thomas Larcher (1963) – Strijkkwartet nr. 2 “IXXU” (1998-2004) flüchtig, nervös, 2. Sehr schnell, präzise, 3. Ruhig          Uitvoerenden: Rosamunde Quartett          CD: ECM Matthias Pintscher (1971) – Strijkkwartet nr. 4 ‘Ritratto di Gesualdo’ (1995)          Uitvoerenden: Arditti Quartet          CD: Winter & Winter Wolfgang Rihm (1952-2024) – Quartetstudie (2003/04)          Uitvoerenden: Minguet Quartett          CD: col legno Gösta Neuwirth (1937) – Sieben Stücken für Streichquartett (2008) # Trois, 5. Objet en Ombre, 6. Un rêve Solutréen, 7. L’oubli bouilli  Uitvoerenden: Sophie Schafleitner violin • Gunde Jäch-Micko violin, Dimitrios Polisoidis viola • Andreas Lindenbaum violoncello          CD: KAIROS

Georg Friedrich Haas heeft inmiddels een tiental strijkkwartetten geschreven. Het Eerste kwartet dateert uit 1997 en laat de microtonale wereld van Haas horen. Immers alle zestien snaren van de vier strijkinstrumenten zijn verstemd. Tegelijkertijd is het kwartet gebaseerd op vier akkoorden die voortkomen uit de boventonen van die verstemde snaren, die veelal als flageoletten gespeeld worden. Zo ontstaat een merkwaardige, vaak zwevende muziek, waarin de luisteraar de tijd verliest. In zijn Tweede strijkkwartet uit 1998 heeft Georg Friedrich Haas zich meer georiënteerd op wat hij zelf historische klanken noemt. Maar ook hier gecombineerd met microtonale verstemmingen, hetgeen tot bijna futuristische resultaten leidt in een ogenschijnlijk tijdloos klankdecor dat zich meestal traag ontwikkelt en slechts enkele malen soms door korte uitbarstingen verstoord wordt. Georg Friedrich Haas (1953) – Strijkkwartet nr.1 (1997)             Uitvoerenden: Kairos Quartett          CD: Edizion Zeitklang                Georg Friedrich Haas (1953) – Strijkkwartet nr.2 (1998)          Uitvoerenden: Kairos Quartett          CD: Edizion Zeitklang

Met zijn Tweede strijkkwartet heeft Friedrich Cerha eenzelfde weg gevolgd als in het eerste kwartet. Hij richtte zich hierin op de Iatmul-stam op Papua Nieuw-Guinea met hun bijzondere fluitmuziek tegen complexe ritmische patronen op trommels. Het resultaat is als een opwindend ritueel. Ook in zijn Derde strijkkwartet klinken enkele momenten die aan de muziek van de Iatmul-stam zijn ontleend. Erich Urbanner sloot liever aan bij voorgangers als Berg en Webern.  Daarbij concentreerde hij zich op het oude vakmanschap als houvast in tijden van snelle veranderingen, zoekend tussen zij die in volle vaart vooruit stoomden, de avant-gardisten, en zij die achteromkeken, de conservatieven. De Zeven stukken voor strijkkwartet van Gösta Neuwirth hebben elk een buitenmuzikale verwijzing: D’accord (over de eenvormigheid van samenklanken), Pensif (Over het nadenken met neergebogen hoofd en de leegte in het centrum) en Le fils de la fadeur (Over de smaak van water). Friedrich Cerha (1926-2023) – Strijkkwartet nr. 2 (1990) Uitvoerenden: Arditti Quartet CD: CPO Erich Urbanner (1936) – Strijkkwartet nr. 4 (1992) Uitvoerenden: Alban Berg Quartett CD: Warner Classics (live uit Wiener Konzerthaus, 1993) Friedrich Cerha (1926-2023) – Strijkkwartet nr. 3 (1992) Furioso, 2. Elegie, 3. Con spirito, 4. Intermezzo, 5. Sehr ruhig, 6. Sehr ruhig       Uitvoerenden: Ensemble Wien Collage       CD: ORF Edition Zeitton Gösta Neuwirth (1937) – Uit: Sieben Stücke für Streichquartett (2008) D’accord, 2. Pensif, 3. Le fils de la fadeur Uitvoerenden: Sophie Schafleitner violin • Gunde Jäch-Micko violin, Dimitrios Polisoidis viola • Andreas Lindenbaum violoncello             CD: KAIROS

Toen Friedrich Cerha zijn eerste kwartet schreef, was hij gefascineerd door de buiten-Europese muziekculturen, waaronder de Arabische. Dat verklaart de titel Maqam voor zijn Eerste strijkkwartet. Cerha’s arabisch gekleurde compositie bestaat uit 11 korte segmenten, soms rustig en meditatief, dan weer luid en druk. Opvallend is de bijna vanzelfsprekende manier waarop de Europese en de Arabische muziek hier elkaar aanvullen en versterken. Het Eerste strijkkwartet ‘Cold Farmer’ van Thomas Larcher ontstond in amper drie dagen in juni 1990. De titel is ontleend aan een denkbeeldige funkband waarvan de evenzo denkbeeldige ‘bandleader’ Jan Blecher als motto had: “Creativiteit maakt je blij wanneer je er vroeg voor zorgt dat je het hebt wanneer je het nodig hebt.” De titel ‘Festina Lente’ van het zesdelige Vijfde strijkkwartet van Gottfired von Einem betekent zoveel als “haast je langzaam”, en geeft enigszins aan hoe de oudere componist als zeventiger in het leven stond. Ook Friedrich Gulda was als jongeman rond 1950 in de ban van het verleden, zoals we kunnen horen in zijn Musik für Streichquartett in fis-kl.t., Friedrich Cerha (1926-2023) – Strijkkwartet nr. 1 ‘Maqam’ (1989) 11 Abschnitte Uitvoerenden: Arditti Quartet CD: CPO Thomas Larcher (1963) – Strijkkwartet nr.1 ‘Cold Farmer’ (1990) mit Groove, 2. ruhige Halbe, 3. sehr schnell, 4. ganz langsam             Uitvoerenden: Rosamunde Quartett             CD: ECM Gottfried von Einem (1918-1996) – Strijkkwartet nr. 5 ‘Festina lente’ (1989/91) Adagio, 2. Presto, 3. Moderato, 4. Adagio molto, 5. Allegro, 6. Adagio molto Uitvoerenden: Artis Quartet Wien CD: Orfeo Friedrich Gulda (1930-2000) – Strijkkwartet in fis-kl.t. (1951)             Deel 3: tranquillo Uitvoerenden: Acies Quartett CD: Gramola Records

Kort na de tweede wereldoorlog werd het ook in Oostenrijk duidelijk dat de muziek en de technische verworvenheden van de Tweede Weense school, dus van Arnold Schönberg en zijn leerlingen Anton Webern en Alban Berg, grote gevolgen hadden voor de nieuwe muziek. Dat is te horen in de werken van Gottfried von Einem en Erich Urbanner, die zich aansloten bij het moderne expressionisme van voor de oorlog. In het beknopte Derde strijkkwartet van Urbanner worden de vooroorlogse en naoorlogse nieuwe muziek aaneengesmeed. Von Einems muziek is daartegenover tegen de ontwikkelingen van zijn tijd in een eclectische componist gebleven, met neobarokke en neoklassicistische invloeden naast verwijzingen naar de grote laatromantische werken van Bruckner, Mahler, Strauss en de vroege Schönberg. Erich Urbanner – Strijkkwartet nr. 3 (1972) Uitvoerenden: Alban Berg Quartett             CD: Warner Classics Gottfried von Einem (1918-1996) – Strijkkwartet nr.1 (1975) Allegro, 2. Adagio molto, 3. Moderato Uitvoerenden: Artis Quartett Wien CD: Orfeo Gottfried von Einem (1918-1996) – Strijkkwartet nr. 2 (1977) Allegro moderato, 2. Adagio, 3. Allegro ma non troppo Uitvoerenden: Artis Quartett Wien CD: Orfeo Gottfried von Einem (1918-1996) – Strijkkwartet nr. 5 ‘Festina lente’ (1991)             Deel 3: Moderato Uitvoerenden: Artis Quartett Wien CD: Orfeo