Het strijkkwartet

Willem Jeths studeerde in Utrecht compositie bij Hans Kox en Tristan Keuris. Van deze laatste heeft hij in zijn eerste strijkkwartet Arcate enkele trekjes overgenomen, zoals de zich steeds herhalende loopjes en akkoorden, en de aanhoudende basistonen vanwaar alle gegevens worden uitgezet. Met het daaropvolgende kwartet, …Un vago ricordo…, is Jeths een eigen weg ingeslagen. In dit werk herinnert hij zich Schumanns Strijkkwartet in A. Zijn herinneringen zijn echter versluierd, door vervormings- en vervreemdingstechnieken (zoals kwarttonen en langzame vibrati). Ook het derde strijkkwartet, Intus trepidare, gaat over herinneringen, van De schone slaapster van Tsjaikovski en Alban Bergs Lyrische Suite. Beide walsen. Het resultaat is echter door en door eigen aan Jeths eigen toontaal. Willem Jeths (1959) – Eerste strijkkwartet “Arcate” (1990) Uitvoerenden: Zephyr Quartet CD: NM Classics Willem Jeths (1959) – Tweede strijkkwartet, “Un vago ricordo” (1996) Uitvoerenden: Zephyr Quartet CD: NM Classics Willem Jeths (1959) – Derde strijkkwartet, “Intus trepidare” (2003) Uitvoerenden: Doelen Kwartet CD: Etcetera

Het Spring Quartet van Joep Straesser is een hommage aan Ludwig van Beethoven, waarin de componist reflecteert over Beethovens late strijkkwartet opus 131. De twee strijkkwartetten van Tristan Keuris behoren tot de tot de top van de Nederlandse strijkkwartetmuziek: knap van constructie, zangerig van toon, overwegend tonaal en rijk aan bijzondere invallen. Als weinig andere componisten weet Keuris grote lijnen te trekken. Spannende momenten vol energie staan tegenover verstilde mijmeringen. Joep Straesser (1934-2004) – Spring Quartet ‘Sightseeing V – Hommage aan Ludwig van Beethoven’ (1971) Uitvoerenden: Gaudeamus Quartet Radio Opname Tristan Keuris (1946-1996) – Eerste strijkkwartet (1982) * Introduzione, 2. Calando, 3. Quasi agitato Uitvoerenden: Orpheus Quartet CD: Channel Classics Tristan Keuris (1946-1996) – Tweede strijkkwartet (1985) * Adagio, 2. Molto agitato, 3. Scorevole quasi allegretto, 4. Marcia, molto energico Uitvoerenden: Orpheus Quartet CD: Channel Classics

In zijn Eerste strijkkwartet uit 1955 heeft de toen 25-jarige Hans Kox, die onder meer bij Henk Badings had gestudeerd, laten horen waartoe hij in staat was. Dit is uitermate lyrische muziek, soms grillig, soms intiem, en bovenal hoogstpersoonlijk. Ruim vier decennia later verscheen het Tweede strijkkwartet van Kox. De toon is nog altijd even intens en zinderend. Guus Janssen heeft als componist en improviserend musicus grote naam verworven. In het strijkkwartet Streepjes juit 1981 onderzoekt Janssen nieuwe klanken voor het kwartet met boventonen en verstemmingen. Het resultaat is bevreemdend en fascinerend. Het Eerste strijkkwartet uit 1999 van Oscar van Dillen is een expressief voorbeeld van neoromantische atonaliteit. Hans Kox (1930-2019) – Eerste Strijkkwartet (1955) * Sostenuto pesante – Allegro, 2. Adagio, 3. Allegro assai Uitvoerenden: Utrecht String Quartet CD: Attacca Hans Kox (1930-2019) – Tweede strijkkwartet (1996) * Lento-Allegro, 2. Andante amoroso, 3. Il tempo perduto, 4. Allegretto, 5. Allegro molto Uitvoerenden: Rubens Quartet Opname Youtube Guus Janssen (*1951) – Streepjes (1981)             Uitvoerenden: Doelen Kwartet             CD: Attacca Oscar van Dillen (1958) – Eerste strijkkwartet (1999)             Uitvoerenden: Doelen Kwartet             CD: Etcetera

De Chinese componist Tan Dun in zijn eerste strijkkwartet ‘Feng Ya Song’ oude Chinsese en moderne westerse technieken samengebracht. Hetzelfde deed hij in het kwartet ‘Eight Colors’. In elk deeltje zijn elementen van de traditionele Chinese theatermuziek te horen, maar voorzien van de modernste middelen en vaak heftig dissonant. Het contrast van de culturen staat ook centraal in het Vijfde strijkkwartet van Bright Sheng. Beide culturen blijven zelfstandig naast elkaar staan maar leren elkaar op een dieper niveau kennen en begrijpen. Tan Dun (*1957) – Fa-Yeng-Song (Strijkkwartet nr.1) (1982, r.2018) Feng, 2. Ya, 3. Song             Uitvoerenden: Shanghai Quartet             Opname op Internet Tan Dun (*1957) – Eight Colors for String Quartet (1986) Peking Opera, 2. Shadows, 3. Pink Actress, 4. Black Dance, 5. Zen, 6. Drum and Gong, 7. Claudiness, 8. Red Sona             Uitvoerenden: Arditti Quartet             CD: NWCRI Bright Sheng (*1955) – Strijkkwartet nr.5 ‘Miraculous’ (2007) Uitvoerenden: Shanghai Quartet CD: Naxos

Toru Takemitsu was de eerste Japanner met internationale erkenning, mede door zijn filmpartituren. Voor hem geldt dat muziek ‘is’ en niet ‘wordt’. Er gaat van zijn werken, ook zijn twee strijkkwartetten, daardoor een grote innerlijke rust uit. Bright Sheng werd in Shanghai geboren, moest tijdens de culturele revolutie aan de grens met Tibet de kost verdienen als musicus in een lokaal danstheater en mocht in 1978 naar Shanghai terugkeren om compositie te studeren. In 1982 vertrok hij naar New York. Maar zijn werk bleef nauw verbonden aan zijn ervaringen als banneling in het verre westen van China. Toru Takemitsu (1930-1996) – Landscape for String Quartet (1960)             Uitvoerenden: Lotus String Quartet             CD: Warner Classics Toru Takemitsu (1930-1996) – A Way A Lone (1981)             Uitvoerenden: New Zealand String Quartet             CD: Naxos Bright Sheng (*1955) – Strijkkwartet nr.3 (1993)             Uitvoerenden: Shanghai Quartet             CD: BIS Bright Sheng (*1955) – Strijkkwartet nr.4 ‘Silent Temple’ (2000)             Uitvoerenden: Shanghai Quartet CD: BIS  

Ook vandaag aandacht voor jonge Amerikaanse componisten: Reena Ismail, Michael Gilbertson en Julia Adolphe. De eerste componist heeft een Indiase achtergrond, die zij met de Westerse laat versmelten. De tweede kijkt, zoals menige generatiegenoot, achterom, naar de muziek van Sibelius, en daarmee vooral naar de romantiek. De derde heeft in haar kwartet Star-Crossed Signals de communicatie met vlaggen in de scheepvaart als onderwerp gekozen. Afstand (Delta) en nabijheid (Kilo), daar gaat het in dit kwartet om. Reena Esmail (*1983) – Strijkkwartet ‘Ragamala’ (2013) Fantasie (Bihag), 2. Scherzo (Malkauns), 3. Recitative (Basant), 4. Rondo (Jog) Uitvoerenden: The Verona Quartet CD: Bright Shiny Things Michael Gilbertson (*1987) – Quartet (2017) Mother Chords, 2. Simple Sugars Uitvoerenden: The Verona Quartet CD: Bright Shiny Things Julia Adolphe (*1988) – Star-Crossed Signals (2018) Delta X-ray, 2. Kilo Kilo Uitvoerenden: The Verona Quartet CD: Bright Shiny Things

Ook in het kwartet Punctum laat Shaw horen hoe knap zij muziek weet te schrijven die zowel bekend als toch ook nieuw klinkt. In zekere zin geldt hetzelfde voor de Amerikaanse componist Mohammed Fairouz, zij het met een Arabische Midden-Oostenachtergrond. Van hem twee korte en een langer kwartet. Lamentation and Satire en Chorale Fantasyklinken hier en daar orientaals, maar zijn nergens ‘flolkloristisch’. In The named Angels is nadrukkelijk de situatie in het Midden-Oosten betrokken. Elk van de delen is een portret van een engel. Caroline Shaw (*1982) – Punctum (2009, r.2013) Uitvoerenden: Attacca Quartet CD: New Amsterdam/Nonesuch Mohammed Fairouz (*1985) – Lamentation and Satire (2008)             Uitvoerenden: Lydian String Quartet             CD: Sono Luminus Mohammed Fairouz (*1985) – Chorale Fantasy (2010)             Uitvoerenden: Borromeo String Quartet             CD: Naxos Mohammed Fairouz (*1985) – The Named Angels (2012) Mikail’s Thunder, 2. Azrael Malak al-Maut, 3. Jibreel at HIRA, 4. Israfel’s Spell             Uitvoerenden: Del Sol Quartet             CD: Sono Luminus

Ook vandaag drie werken van Caroline Shaw, Ritornello, Three Essays en The Evergeen. Het eerste is een deconstructie van een ritornello uit Monteverdi’s Orfeo. Het tweede bestaat uit een drietal oefeningen in vormen communicatie en miscommunicatie. En het derde is een eerbetoon aan een specifiek type boom, de Evergreen. In elk van de werken laat Shaw horen hoe zij heden en verleden in een even toegankelijke als soms ook raadselachtige muziek bijeen weet te brengen. Caroline Shaw (*1982) – Ritornello 2.sq.2.j.a. (2015) Uitvoerenden: Attacca Quartet CD: New Amsterdam/Nonesuch Caroline Shaw (*1982) – Three essays (2018) Nimrod, 2. Echo, 3. Ruby Uitvoerenden: Attacca Quartet CD: Nonesuch Caroline Shaw (*1982) – The Evergreen (2020) * Moss, 2. Stem, 3. Water, 4. Root Uitvoerenden: Attacca Quartet CD: Nonesuch

Lera Auerbach is een multitalent, dat met even groot gemak voor een groot orkest haar eigen werken dirigeert als op tentoonstelllingen staat met haar schilderkunst en beeldhouwwerken, als een naam heeft gemaakt als dichter. Zij week al jong uit naar de VS. Haar Derde strijkkwartet ‘Cetera desunt’ uit 2006 heeft zij zelf een Sonnet voor strijkkwartet genoemd. Caroline Shaw speelt met heden en verleden, met muziek ook als manier van communiceren. Zij gebruikt daarbij geregeld voorbeelden uit het verleden, die ze echter uit hun context haalt en anders dan verwacht weer in elkaar zet. In   Entr’acte uit 2011 horen we een menuet van Haydn uit opus 77 nr. 2, Valencia is de weergave van een feloranje sinaasappel, en Plan & Elevation is een muzikale weerslag van het landgoed van Dumbarton Oaks in Washington DC. Lera Auerbach (*1973) – Cetera desunt ‘Sonnet for string quartet no.3’ (2006) Dicis et non es, 2. Sic ego non sine te, 3. Dicis et non facis, 4. Nec tecum vivere possum, 5. Adventatis asinus, 6. Si vis pacem, 7. Non omnia moriar, 8. Cetera desunt          Uitvoerenden: Petersen Quartett          CD: Capriccio Caroline Shaw (*1982) – Entr’acte (2011) Uitvoerenden: Attacca Quartet CD: New Amsterdam/Nonesuch Caroline Shaw (*1982) – Valencia (2012) Uitvoerenden: Attacca Quartet CD: New Amsterdam/Nonesuch Caroline Shaw (*1982) – Plan & Elevation (2015) The ellipse, 2. The Cutting Garden, 3. The Herbaceous Border, 4. The Orangery, 5. The Beech Tree Uitvoerenden: Attacca Quartet CD: New Amsterdam/Nonesuch  

Toen hij amper 24 jaar oud was, trad Thomas Adès international razend snel op de voorgrond met zijn eerste opera Powder her face. Een jaar eerder, in 1994, schreef hij zijn eerste werk voor strijkkwartet, de suite Arcadiana. Zoals de titel al aangeeft is het inderdaad een idyllisch werk geworden. Het Tweede strijkkwartet van JamesMacMillan ontstond in 1998 met de titel “Why is this night different?” Dit verwijst naar de Seideravond. In vier aaneensluitende delen heeft MacMillan in dit kwartet motiefjes verwerkt uit zijn kindertijd, uit de rituelen thuis. De muziek is tegelijk zeer expressief als uitermate contrastrijk. The Four Quarters uit 2010 is het tweede strijkkwartet van Thomas Adès. Het werk is een weergave van vier momenten van een etmaal, Nightfalls (avondschemering), Morning Dew (ochtenddauw), Days (overdag) en The Twenty-Fifth Hour(het vijfentwintigste uur, dat buiten de tijd valt). Thomas Adès (1971) – Arcadiana, opus 12 (1994) * Venezia notturno, 2. Das klinget so herrlich, das klinget so schön, 3. Auf dem Wasser zu singen, 4. Et… (tango mortale), 5. L’Embarquement Uitvoerenden: Calder Quartet CD: Signum Records James MacMillan (1959) – Strijkkwartet nr. 2 “Why is this night different” (1998) Uitvoerenden: Emperor Quartet CD: BIS Thomas Adès (1971) – The Four Quartets (2010) * Nightfalls, 2. Morning Dew, 3. Days, 4. The Twenty-fifth Hour Uitvoerenden: Calder Quartet CD: Signum Records