Het strijkkwartet

Vandaag besteden we aandacht aan het Vierde en laatste strijkkwartet van de jonggestorven Franse componist Olivier Greif. In dit kwartet kwartet zijn deze ervaringen van zijn vader in Auschwitz en de moord op een groot deel van zijn familie duidelijk te horen. Maar ook een totale overgave aan elke inval, in welke stijl en met welke techniek dan ook; oud en nieuw, tonaal en atonaal worden door elkaar gegooid. Greif heeft zijn Vierde kwartet de ondertitel “Ulysses” meegegeven, waarmee hij doelde op de gelijknamige roman van James Joyce. De rol die het antisemitisme daarin speelt, zoals in het uit de 18e eeuw afkomstige liedje The Jew’s daughter,hem zeker gegrepen hebben. De resultaten daarvan zijn zowel in het eerste als het laatste deel te horen. In het laatste deel combineert Greif een zestiende eeuws madrigaal met een Kaddisj voor de doden. Olivier Greif (1950-2000) – Strijkkwartet nr. 4, opus 360, ‘Ulysses’ (2000) The Jew’s Daughter, 2. …Among the Dead, 3. (Ghost) Lengser Midang – “Le Délégué De La Population Paré Du Costume Du Cour”, 4. Boubonnais!, 5. Night Hunt (Paris 13 Septembre 1999), 6. Hoopsa, Boyaboy, Hoopsa!, 7. Amaryllis    Uitvoerenden: Ensemble Syntonia    CD: Triton

In het kwartetwerk van John Luther Adams ontbeekt de in het strijkkwartet zo gebruikelijke dialoog tussen de vier instrumenten. Zijn tweede strijkkwartet, ‘untouched’ uit 2015, is exact wat de titel aangeeft, namelijk een werk waarin de musici het zwart van de toets (waarover de snaren gespannen zijn) niet aanraken. Zij spelen louter losse snaren of natuurlijk harmonischen of boventonen, dat wil zeggen flagoeletten. Het kwartet Lines made by Walking uit 2019 is ontstaan naar aanleiding van Adams’ vele wandelingen door de natuur, met ditmaal het wandelen zelf als onderwerp. Het werk is opgebouwd uit tempocanons in vijf tot zeven lagen. Door dat weefsel van klanken trok hij verschillende paden. Een fascinerend proces met een even zo fascinerend resultaat. John Luther Adams (1953) – untouched (2015) * Rising, 2. Crossing, 3. Falling Uitvoerenden: JACK Quartet CD: Cold Blue Music John Luther Adams (1953) – Lines Made by Walking (2019) * Up the Mountain, 2. Along the Ridges, 3. Down the Mountain Uitvoerenden: JACK Quartet CD: Cold Blue Music

Het strijkkwartet Everything that rises van John Luther Adams is een ‘chip’ van een eerder nog omvangrijker werk, Sila: The Breath of the World voor koor en orkest. De titel van het kwartet verwijst naar de veel voorkomende stijgende beweging van zijn materiaal. Over het kwartet merkte hij daarbij op: “In dit nieuwe werk heb ik het constante stijgen gecombineerd met het ideaal van een eeuwigdurende versnellingscanon dat ik meer dan vijftig jaar geleden voor het eerst verkende in dat vroege percussiestuk.” John Luther Adams (1953) – Everything that rises (2017)             Uitvoerenden: JACK Quartet             CD: Cold Blue Music

De Amerikaan John Luther Adams was tot voor tien jaar geleden in onze contreien nauwelijks bekend en werd nogal eens verward met de zes jaar oudere John Adams. John Luther Adams Woonde vier decennia in Alaska en daarna grotendeels in de Sonoran woestijn in Mexico. Zo is de natuur een vanzelfsprekend onderdeel van zijn muziek geworden. Het strijkkwartet Waves & Particles  is “geïnspireerd door kwantumfysica, fractale geometrie en ruis – deze functioneren als elementaire metaforen in mijn muziek.” Het korte werk Dream of the Canyon Wren is een ode aan een bijzonder vogeltje, het kloofwinterkoninkje, dat Adams in de woestijn is tegen gekomen. John Luther Adams (1953) – Waves & Particles (2021) * Particle Dust, 2. Spectral Waves, 3. Velocity Waves, 4. Triadic Waves, 5. Murmurs in a Chromatic Field, 6. Particles Rising Uitvoerenden: JACK Quartet CD: Cold Blue Music John Luther Adams (1953) – Dream of the Canyon Wren (2013) Uitvoerenden: JACK Quartet CD: Cold Blue Music

De Poolse componist Henryk Gorecki heeft altijd iets gehad met lamentaties. Zo heeft hij een van zijn bekendste orkestwerken, zijn Derde symfonie voor sopraan en orkest uit 1976, de ‘Symfonie van treurliederen’ genoemd. En in het verlengde daarvan ontstond veel later in 1995 zijn Derde strijkkwartet met als bijnaam ‘Er worden liederen gezongen’. De muziek van dit kwartet is zo kalm en bijna gewichtloos dat smart er geen onderdeel van is, wèl bezinning en introspectie. Henryk Gorecki (1933-2010) – Strijkkwartet nr. 3 opus 67, “…pieśni śpiewają… (er worden liederen gezongen) (1993/95 – 2005) * Adagio – Molto andante – Cantabile, 2. Largo, cantabile, 3. Allegro, sempre ben marcato, 4. Deciso – espressivo ma ben tenuto, 5. Largo – tranquillo Uitvoerenden: Quatuor Molinari CD: ATMA Classique

Het Negende strijkkwartet van de Brit Robert Simpson vult vandaag het gehele programma! Dit werk ontstond in 1982 met als titel 32 variaties en een fuga op een thema van Haydn, van wie in dat jaar zijn 250e geboortejaar gevierd werd. Het thema is een menuet van Haydn. In het Negende strijkkwartet zijn de 32 variaties zo bijeengebracht dat ze tevens de formele opzet van een vierdelige compositie opleveren. Dus met een eerste deel, een scherzo, een langzaam deel en fuga-finale. Robert Simpson (1921-1997) – Strijkkwartet nr. 9 (1982) “32 variaties en een fuga op een thema van Haydn” Uitvoerenden: Delmé Quartet CD: Hyperion

In de latere strijkkwartetten van Per Nørgård speelt de natuur steeds weer een centrale rol. Of het nu de seizoenen zijn of nachtelijke ervaringen (we moeten soms aan Bartók denken), of het samengaan van een soort oerkrachten met betoverende evocaties. Prachtige voorbeelden zijn het Achtste strijkkwartet met als titel “De nacht daalt als rook neer” en het Tiende strijkkwartet “Tijdloze herfst”. Nadat zijn voormalige leerling Hans Abrahamsen tussen 1990 en 1998 vrijwel geen noot op papier had gezet, duurde het nog eens tien jaar voordat hij in 2008 weer een strijkkwartet componeerde, zijn Derde. Inmiddels was de toon een geheel andere, met als uitgangspunt een uiterste eenvoud. In het Vierde strijkkwartet, uit 2012, heeft hij deze weg voortgezet. Per Nørgård (1932) – Strijkkwartet nr.8 ‘Natten saenker sig som rog’ (1997) * Proloog – Eulogie, 2. Man – Beest, 3. Reis, 4. De Nacht daalt neer, 5. Epiloog – Elegie Uitvoerenden: Kroger Quartet CD: Dacapo Per Nørgård (1932) – Strijkkwartet nr.10 ‘Hosstidlos’ (2005)          Allegro fluente Uitvoerenden: Kroger Quartet CD: Dacapo Hans Abrahamsen (1952) – Strijkkwartet nr.4 (2012) * Light and Airy – High in the Sky Singing, 2. With Motion – Dance of Light, 3. Dark, Heavy and Earthy – With a Heavy Groove, 4. Gently Rocking – With Utmost Sensitivity, Babbling Uitvoerenden: Arditti Quartet CD: Winter&Winter

Einojuhani Rautavaara voltooide zijn Vierde en laatste strijkkwartet in de zomer van 1975., ruim veertig jaar voor zijn dood. Inmiddels had hij zijn heil gezocht bij een nieuw romantisch-expressief geluid zoals dat bij tal van componisten in de loop van de jaren zeventig het geval was. Ook de jongere Deen Hans Abrahamsen kon zich in deze jaren moeilijk verenigingen met de avantgarde, maar evenmin met het soms heftige neo-expressionisme als antwoord daarop. In het Tweede strijkkwartet uit 1981 was hij echter nog zoekende naar de intieme soberheid die zijn muziek later kenmerkt. Abrahamsens leraar Per Nørgård combineerde in zijn kwartetten expressieve lijnen en toverachtige soundscapes in strakke structuren, zoals ook in zijn Zevende strijkkwartet. Einojuhani Rautavaara (1928-2016) – Strijkkwartet nr.4 (1975)          In drie aansluitende delen Uitvoerenden: Voces Intimae Quartet CD: BIS Hans Abrahamsen (1952) – Strijkkwartet nr.2 (1981) * Andante espressivo, 2. Vivo, ben ritmico, 3. Tranquillo con delicatezza, 4. Presto energico Uitvoerenden: Arditti Quartet CD: Winter&Winter Per Nørgård (1932) – Strijkkwartet nr.7 (1994) * Andante – Allegro impetuoso, 2. Lentissimo, quasi non misurato, 3. Allegro con brio Uitvoerenden: Kroger Quartet CD: Dacapo

Naast Einojuhani Rautavaara waren Aulis Sallinen en Joonas Kokkonen internationaal de bekendste Finse componisten van na de oorlog, op de voet gevolgd door Kalevi Aho en Jouni Kaipainen. Het Vierde strijkkwartet, opus 25, van Sallinen en het Derde kwartet van Kalevi Aho, beide geschreven in 1971, zijn mooie voorbeelden van de toen moderne Finse muziek. Naast de uitgestrektheid van Sallinens kwartetmuziek is het Derde strijkkwartet van Kalevi Aho een achtdelige suite. De eerste twee kwartetten van de Deen Hans Abrahamsen stammen uit de eerste periode van zijn scheppen. Het Eerste kwartet, uit 1973, bestaat uit tien uitermate bondige preludes, stuk voor stuk oefeningen in stijl, klank en timbre. Aulis Sallinen (1935) – Strijkkwartet nr.4, opus 25 ‘Quiet Songs’ (1971) Uitvoerenden: Jean Sibelius Quartet CD: Ondine Kalevi Aho (1949) – Strijkkwartet nr.3 (1971) * Vivace, 2. Andante, 3. Presto, 4. Allegro non troppo, 5. Presto, 6. Meno mosso, 7. Adagio, 8. Allegretto Uitvoerenden: Stenhammar Quartet CD: BIS Hans Abrahamsen (1952) – Strijkkwartet nr.1 ’10 Preludes voor strijkkwartet’ (1973) Uitvoerenden: Danish String Quartet CD: ECM New3 Series

Het vierdelige Tweede strijkkwartet van de Fin Einojuhani Rautavaara uit 1958 is nog duidelijk geworteld in het modernisme van de jaren vijftig. Samen met zijn landgenoot Erik Bergmann was Rautavaara de eerste Finse serialist, al stapte hij rond 1970 hier alweer vanaf. Het contrast met de muziek van Rautavaara’s leerling Kalevi Aho kan niet groter zijn. Aho is weliswaar een generatie jonger dan zijn leermeester, maar schreef als student onverbloemd romantische en tonale muziek in tegenstelling tot de meeste van zijn leeftijdgenoten. Het Eerste strijkkwartet van Aho is overigens het werk van een 18-jarige jongeling, die zich vermaakt met allerlei neoklassieke technieken en achteromkijkt naar een belangrijke kwartettraditie van ruim twee eeuwen. Ter aanvulling volgt een deel (Allegro risoluto) uit het Eerste strijkkwartet, bijgenaamd ‘Quartetto breve’ uit 1952 van de Deense componist Per Nørgård, die toentertijd overigens eveneens nog geen twintig jaar oud was. Einojuhani Rautavaara (1928-2016) – Strijkkwartet nr.2, opus 12 (1958)  * Moderato, 2. Allegro, 3. Adagio, 4. Animato Uitvoerenden: Jean Sibelius Quartet CD: Ondine Kalevi Aho (1949) – Strijkkwartet nr.1, in g-kl.t. (1967) * Moderato, 2. Andante-Vivace-Andante, 3. Presto, 4. Andante Uitvoerenden: Stenhammar Quartet CD: BIS Per Nørgård (1932) – Strijkkwartet nr.1 ‘Quartetto Breve’ (1952) Allegro risoluto Uitvoerenden: Danish String Quartet CD: ECM New Series