Het strijkkwartet

De Poolse componist Henryk Gorecki heeft altijd iets gehad met lamentaties. Zo heeft hij een van zijn bekendste orkestwerken, zijn Derde symfonie voor sopraan en orkest uit 1976, de ‘Symfonie van treurliederen’ genoemd. En in het verlengde daarvan ontstond veel later in 1995 zijn Derde strijkkwartet met als bijnaam ‘Er worden liederen gezongen’. De muziek van dit kwartet is zo kalm en bijna gewichtloos dat smart er geen onderdeel van is, wèl bezinning en introspectie. Henryk Gorecki (1933-2010) – Strijkkwartet nr. 3 opus 67, “…pieśni śpiewają… (er worden liederen gezongen) (1993/95 – 2005) * Adagio – Molto andante – Cantabile, 2. Largo, cantabile, 3. Allegro, sempre ben marcato, 4. Deciso – espressivo ma ben tenuto, 5. Largo – tranquillo Uitvoerenden: Quatuor Molinari CD: ATMA Classique

Het Negende strijkkwartet van de Brit Robert Simpson vult vandaag het gehele programma! Dit werk ontstond in 1982 met als titel 32 variaties en een fuga op een thema van Haydn, van wie in dat jaar zijn 250e geboortejaar gevierd werd. Het thema is een menuet van Haydn. In het Negende strijkkwartet zijn de 32 variaties zo bijeengebracht dat ze tevens de formele opzet van een vierdelige compositie opleveren. Dus met een eerste deel, een scherzo, een langzaam deel en fuga-finale. Robert Simpson (1921-1997) – Strijkkwartet nr. 9 (1982) “32 variaties en een fuga op een thema van Haydn” Uitvoerenden: Delmé Quartet CD: Hyperion

In de latere strijkkwartetten van Per Nørgård speelt de natuur steeds weer een centrale rol. Of het nu de seizoenen zijn of nachtelijke ervaringen (we moeten soms aan Bartók denken), of het samengaan van een soort oerkrachten met betoverende evocaties. Prachtige voorbeelden zijn het Achtste strijkkwartet met als titel “De nacht daalt als rook neer” en het Tiende strijkkwartet “Tijdloze herfst”. Nadat zijn voormalige leerling Hans Abrahamsen tussen 1990 en 1998 vrijwel geen noot op papier had gezet, duurde het nog eens tien jaar voordat hij in 2008 weer een strijkkwartet componeerde, zijn Derde. Inmiddels was de toon een geheel andere, met als uitgangspunt een uiterste eenvoud. In het Vierde strijkkwartet, uit 2012, heeft hij deze weg voortgezet. Per Nørgård (1932) – Strijkkwartet nr.8 ‘Natten saenker sig som rog’ (1997) * Proloog – Eulogie, 2. Man – Beest, 3. Reis, 4. De Nacht daalt neer, 5. Epiloog – Elegie Uitvoerenden: Kroger Quartet CD: Dacapo Per Nørgård (1932) – Strijkkwartet nr.10 ‘Hosstidlos’ (2005)          Allegro fluente Uitvoerenden: Kroger Quartet CD: Dacapo Hans Abrahamsen (1952) – Strijkkwartet nr.4 (2012) * Light and Airy – High in the Sky Singing, 2. With Motion – Dance of Light, 3. Dark, Heavy and Earthy – With a Heavy Groove, 4. Gently Rocking – With Utmost Sensitivity, Babbling Uitvoerenden: Arditti Quartet CD: Winter&Winter

Einojuhani Rautavaara voltooide zijn Vierde en laatste strijkkwartet in de zomer van 1975., ruim veertig jaar voor zijn dood. Inmiddels had hij zijn heil gezocht bij een nieuw romantisch-expressief geluid zoals dat bij tal van componisten in de loop van de jaren zeventig het geval was. Ook de jongere Deen Hans Abrahamsen kon zich in deze jaren moeilijk verenigingen met de avantgarde, maar evenmin met het soms heftige neo-expressionisme als antwoord daarop. In het Tweede strijkkwartet uit 1981 was hij echter nog zoekende naar de intieme soberheid die zijn muziek later kenmerkt. Abrahamsens leraar Per Nørgård combineerde in zijn kwartetten expressieve lijnen en toverachtige soundscapes in strakke structuren, zoals ook in zijn Zevende strijkkwartet. Einojuhani Rautavaara (1928-2016) – Strijkkwartet nr.4 (1975)          In drie aansluitende delen Uitvoerenden: Voces Intimae Quartet CD: BIS Hans Abrahamsen (1952) – Strijkkwartet nr.2 (1981) * Andante espressivo, 2. Vivo, ben ritmico, 3. Tranquillo con delicatezza, 4. Presto energico Uitvoerenden: Arditti Quartet CD: Winter&Winter Per Nørgård (1932) – Strijkkwartet nr.7 (1994) * Andante – Allegro impetuoso, 2. Lentissimo, quasi non misurato, 3. Allegro con brio Uitvoerenden: Kroger Quartet CD: Dacapo

Naast Einojuhani Rautavaara waren Aulis Sallinen en Joonas Kokkonen internationaal de bekendste Finse componisten van na de oorlog, op de voet gevolgd door Kalevi Aho en Jouni Kaipainen. Het Vierde strijkkwartet, opus 25, van Sallinen en het Derde kwartet van Kalevi Aho, beide geschreven in 1971, zijn mooie voorbeelden van de toen moderne Finse muziek. Naast de uitgestrektheid van Sallinens kwartetmuziek is het Derde strijkkwartet van Kalevi Aho een achtdelige suite. De eerste twee kwartetten van de Deen Hans Abrahamsen stammen uit de eerste periode van zijn scheppen. Het Eerste kwartet, uit 1973, bestaat uit tien uitermate bondige preludes, stuk voor stuk oefeningen in stijl, klank en timbre. Aulis Sallinen (1935) – Strijkkwartet nr.4, opus 25 ‘Quiet Songs’ (1971) Uitvoerenden: Jean Sibelius Quartet CD: Ondine Kalevi Aho (1949) – Strijkkwartet nr.3 (1971) * Vivace, 2. Andante, 3. Presto, 4. Allegro non troppo, 5. Presto, 6. Meno mosso, 7. Adagio, 8. Allegretto Uitvoerenden: Stenhammar Quartet CD: BIS Hans Abrahamsen (1952) – Strijkkwartet nr.1 ’10 Preludes voor strijkkwartet’ (1973) Uitvoerenden: Danish String Quartet CD: ECM New3 Series

Het vierdelige Tweede strijkkwartet van de Fin Einojuhani Rautavaara uit 1958 is nog duidelijk geworteld in het modernisme van de jaren vijftig. Samen met zijn landgenoot Erik Bergmann was Rautavaara de eerste Finse serialist, al stapte hij rond 1970 hier alweer vanaf. Het contrast met de muziek van Rautavaara’s leerling Kalevi Aho kan niet groter zijn. Aho is weliswaar een generatie jonger dan zijn leermeester, maar schreef als student onverbloemd romantische en tonale muziek in tegenstelling tot de meeste van zijn leeftijdgenoten. Het Eerste strijkkwartet van Aho is overigens het werk van een 18-jarige jongeling, die zich vermaakt met allerlei neoklassieke technieken en achteromkijkt naar een belangrijke kwartettraditie van ruim twee eeuwen. Ter aanvulling volgt een deel (Allegro risoluto) uit het Eerste strijkkwartet, bijgenaamd ‘Quartetto breve’ uit 1952 van de Deense componist Per Nørgård, die toentertijd overigens eveneens nog geen twintig jaar oud was. Einojuhani Rautavaara (1928-2016) – Strijkkwartet nr.2, opus 12 (1958)  * Moderato, 2. Allegro, 3. Adagio, 4. Animato Uitvoerenden: Jean Sibelius Quartet CD: Ondine Kalevi Aho (1949) – Strijkkwartet nr.1, in g-kl.t. (1967) * Moderato, 2. Andante-Vivace-Andante, 3. Presto, 4. Andante Uitvoerenden: Stenhammar Quartet CD: BIS Per Nørgård (1932) – Strijkkwartet nr.1 ‘Quartetto Breve’ (1952) Allegro risoluto Uitvoerenden: Danish String Quartet CD: ECM New Series

Het tweedelige Vijfde strijkkwartet van Vasks heeft als centraal thema ‘aanwezigheid en afwezigheid’. Aan het slot van het tweede deel vervaagt de muziek, met als resultaat een gevoel van diep verlies. In 2019 voltooide Peteris Vasks zijn Zesde strijkkwartet, waarbij hij tevens aankondigde dat dit zijn laatste kwartet zou zijn. Het afscheid wordt ditmaal in perspectief gezet door een ‘terugblik’, een ‘vertrek’ en tenslotte een ‘ontmoeting’, namelijk met Beethoven. Vasks citeert daarbij de bekende ‘Heiliger Dankgesang eines Genesenden an die Gottheit’. Ter afronding klinkt de tweede toccata uit het Vierde strijkkwartet van Vasks.   Peteris Vasks (1946) – Strijkkwartet nr.5 (2004) Being present…, 2. So distant… yet near Uitvoerenden: Spikeru String Quartet CD: Wergo Peteris Vasks (1946) – Strijkkwartet nr. 6 (2019) Canto 1: Farewell (Andante con passione), 2. Looking back (Allegro appassionato), 3. Canto 2: Leaving (Andante cantabile), 4. Corale: Encounter (Adagio-Molto Adagio) Uitvoerenden: Arethusa Quartet Opname uitvoering 23 augustus 2022 Plechelmus Basiliek, Oldenzaal, Stift Festival Peteris Vasks (1946) – Strijkkwartet Nr. 4 (2000) Toccata II Uitvoerenden: Spikeru String Quartet CD: Wergo

Van de vele componisten die in de afgelopen decennia in de Baltische staten van zich hebben doen spreken, is Peteris Vasks naast Arvo Pärt de bekendste. Het Tweede strijkkwartet van Vasks met de titel ‘Zomerse liederen’ klinkt opvallend pittoresk en tegelijk ook enigszins onwerelds door die aangehouden lange dragende tonen waarover de vogels hun zang laten horen. Het Derde strijkkwartet van Vasks is ook bekend als het ‘Kerstkwartet’. Het heeft een nu eens volkse dan weer religieuze ondertoon, nu eens smartelijk en dan weer opbeurend en feestelijk. Peteris Vasks (1946) – Strijkkwartet nr.2 ‘Summer Tunes’ (1984) Coming into Bloom, 2. Birds, 3. Elegy Uitvoerenden: Navarra Quartet CD: Challenge Classics Peteris Vasks (1946) – Strijkkwartet nr. 3 ‘Christmas Quartet’ (1995) Moderato, 2. Allegro energico, 3. Adagio, 4. Moderato-Allegro-Andante-Moderato Uitvoerenden: Navarra Quartet CD: Challenge Classics

Hoewel Arvo Pärt niet specifiek ‘strijkkwartetten’ geschreven heeft, zijn Psalom, Summa en Fratres bijzonder geliefd bij een breed publiek. Fratres, dat oorspronkelijk voor strijkorkest is geschreven, is zelfs een ware ‘hit’ te noemen. Het Tweede strijkkwartet van de Letse componist Martins Vilums zijn tal van klankexperimenten te horen, maar opvallend zijn de voorgeschreven trommel en tamtam, die door de kwartetleden bespeeld moeten worden. Het strijkkwartet ‘Aragonite’ van Santa Ratniece werd geïnspireerd door een bezoek aan grotten in Slowakije waarin in de donkere, ondergrondse gangen rood glinsterende Aragoniet-kristallen te zien zijn. Tot slot keren we weer terug naar Estland en ditmaal naar de componist Erkki-Sven Tüür en zijn Tweede strijkkwartet uit 2012 met de titel ‘Lost Prayers’. De ‘verloren gebeden’ zijn eerder smeekbeden dan religieuze gebeden. Arvo Pärt (*1935) – Fratres (1977, r. 1985)             Uitvoerenden: Chilingirian Quartet             CD: Warner Classics Arvo Pärt (*1935) – Psalom (1993)             Uitvoerenden: Kronos Quartet             CD: Nonesuch Arvo Pärt (*1935) – Summa (1990) Uitvoerenden: Chilingirian Quartet             CD: Warner Classics Martins Vilums (*1974) – Strijkkwartet nr. 2 (2000) Uitvoerenden: Latvian Philharmonic String Quartet CD: SKANI Santa Ratniece (*1977) – Strijkkwartet ‘Aragonite’ (2005) Uitvoerenden: Latvian Philharmonic String Quartet CD: SKANI Erkki-Sven Tüür (1959) – Strijkkwartet nr. 2 ‘Lost Prayers’ (2012)             Uitvoerenden: Signum Quartet             CD: ECM

De vele koorfestivals die al in de jaren twintig en dertig in de Baltische staten werden georganiseerd, dus ook onder Sovjet heerschappij, hebben al vroeg een belangrijke rol gespeeld voor het behoud van de lokale volksliedkunst. De componist Emilis Melngailis speelde daarbij een centrale rol. Zijn stijlis lyrisch, volksachtig, grotendeels tonaal en geworteld in de 19e eeuw. Daartegenover is het werk van zijn landgenoot Romualds Kalsons duidelijk een product van de 20e eeuw, een tijd waarin de alomtegenwoordige invloed van Dmitri Sjostakovitsj in de Sovjet-Unie nauwelijks te ontlopen was. Zo ook in Kalsons’ enige Strijkkwartet. Hoewel de iets jongere Peteris Vasks aanvankelijk evenzeer vastzat aan de algemene Sovjetregels, liet hij in de loop van de jaren zeventig de teugels vieren. In zijn Eerste strijkkwartet was hij nog gefascineerd door timbres, klanken en scherpe contrasten tussen consonant en dissonant. Maar in het slotdeel horen we al iets van de ingetogen en contemplatieve stijl waarmee Vasks zo veel succes heeft geoogst.   Emilis Melngailis (1874-1954)  – Quasi un quartetto (1946) Introduction, 2. Oh Young Brother, 3. The Gold of the Stars, 4. The Two of Us, 5. Finale Uitvoerenden: Latvian Philharmonic String Quartet CD: SKANI Romualds Kalsons (1936-1924) – Strijkkwartet (1973) Sostenuto, 2. Allegro scherzando, 3. Adagio Uitvoerenden: Latvian Philharmonic String Quartet CD: SKANI Peteris Vasks (*1946) – Strijkkwartet nr. 1 (1977) Intrada. Moderato, 2. Sonata. Allegro, 3. Melodia. Tranquillo Uitvoerenden: Navarra Quartet CD: Challenge Classics