Het strijkkwartet

Daan Manneke heeft zijn leven lang een verbinding tussen heden en verleden gezocht, maar ook naar ruimte in de tijd, naar het effect van akoestische ruimten. Bijna als een beeldhouwer in klanken. Zo bestaat zijn Strijkkwartet ARC III bestaat uit een reis door de tijd van een enkele dag, van de ochtend tot de nacht. Een van zijn studenten was Marijn Simons als tiener. In dit en de volgende programma’s klinken enkele van de opdrachtwerken bij het 25-jarig bestaan van het Ruysdael Kwartet. Allereerst “Red, Yellow and Bluegrass” van Guus Janssen en “Ruysdael, the enlightened Calvinist” van Martijn Padding. Daan Manneke (1939) – Arc III: La Flèche (2007) Concert I Le Matin, 2. Concert II Le Midi, 3. Concert III, L’après-midi, 4. Concert IV Le soir, 5. Concert V La Nuit Uitvoerenden: Van Dingstee Quartet CD: Quintone Marijn Simons (1982) – Tweede strijkkwartet (1998, r. 2001) Moderato, 2. Andante, 3. Largo – Allegretto Uitvoerenden: Mondriaan Kwartet CD: Etcetera Guus Janssen (*1951) – Red, yellow and bluegrass (2022) Uitvoerenden: Ruysdael Kwartet             Opname: Youtube Martijn Padding (*1956) – Ruysdael, the enlightened Calvinist (2022)             Uitvoerenden: Ruysdael Kwartet             Opname: Youtube

Ook vandaag staat één enkele componist centraal, Jacob ter Veldhuis. Zijn muziek is neoromantisch, doorvlochten met elementen uit de pop- en rockcultuur, en op een bijzondere manier verhalend. Zoals het Eerste strijkkwartet “Versailles” als klinkende parallel van het paleis van de Franse zonnekoning. Of het desolate Tweede strijkkwartet “Postnuclear Winterscenario” naar aanleiding van de golfoorlog. En niet minder het Derde strijkkwartet “There must be some way out of here” (naar een tekst van Bob Dylan), weg uit de beklemmingen van de eigen tijd. Tot slot klinkt een wat lichter slotakkoord in het miniatuurkwartet Stardust.   Jacob ter Veldhuis (1951) – Eerste strijkkwartet, “Versailles” (1990) Parterre De pièces de Couperin, II. Labyrinth, III Disposition générale d’un Grand Jardin, IV Trianon de Porcelaine Uitvoerenden: The Netherlands String Quartet CD: Challenge Records Jacob ter Veldhuis (1951) – Tweede strijkkwartet, “Postnuclear Winterscenario” (1994)             Uitvoerenden: Netherlands String Quartet CD: Challenge Records Jacob ter Veldhuis (1951) – Derde strijkkwartet, “There must be some way out of here” (1995) Slow movement, 2. Fast movement Uitvoerenden: Netherlands String Quartet CD: Challenge Records Jacob ter Veldhuis (1951) – Stardust (2022)             Uitvoerenden: Ruysdael Kwartet             Opname: Youtube

Willem Jeths studeerde in Utrecht compositie bij Hans Kox en Tristan Keuris. Van deze laatste heeft hij in zijn eerste strijkkwartet Arcate enkele trekjes overgenomen, zoals de zich steeds herhalende loopjes en akkoorden, en de aanhoudende basistonen vanwaar alle gegevens worden uitgezet. Met het daaropvolgende kwartet, …Un vago ricordo…, is Jeths een eigen weg ingeslagen. In dit werk herinnert hij zich Schumanns Strijkkwartet in A. Zijn herinneringen zijn echter versluierd, door vervormings- en vervreemdingstechnieken (zoals kwarttonen en langzame vibrati). Ook het derde strijkkwartet, Intus trepidare, gaat over herinneringen, van De schone slaapster van Tsjaikovski en Alban Bergs Lyrische Suite. Beide walsen. Het resultaat is echter door en door eigen aan Jeths eigen toontaal. Willem Jeths (1959) – Eerste strijkkwartet “Arcate” (1990) Uitvoerenden: Zephyr Quartet CD: NM Classics Willem Jeths (1959) – Tweede strijkkwartet, “Un vago ricordo” (1996) Uitvoerenden: Zephyr Quartet CD: NM Classics Willem Jeths (1959) – Derde strijkkwartet, “Intus trepidare” (2003) Uitvoerenden: Doelen Kwartet CD: Etcetera

Het Spring Quartet van Joep Straesser is een hommage aan Ludwig van Beethoven, waarin de componist reflecteert over Beethovens late strijkkwartet opus 131. De twee strijkkwartetten van Tristan Keuris behoren tot de tot de top van de Nederlandse strijkkwartetmuziek: knap van constructie, zangerig van toon, overwegend tonaal en rijk aan bijzondere invallen. Als weinig andere componisten weet Keuris grote lijnen te trekken. Spannende momenten vol energie staan tegenover verstilde mijmeringen. Joep Straesser (1934-2004) – Spring Quartet ‘Sightseeing V – Hommage aan Ludwig van Beethoven’ (1971) Uitvoerenden: Gaudeamus Quartet Radio Opname Tristan Keuris (1946-1996) – Eerste strijkkwartet (1982) * Introduzione, 2. Calando, 3. Quasi agitato Uitvoerenden: Orpheus Quartet CD: Channel Classics Tristan Keuris (1946-1996) – Tweede strijkkwartet (1985) * Adagio, 2. Molto agitato, 3. Scorevole quasi allegretto, 4. Marcia, molto energico Uitvoerenden: Orpheus Quartet CD: Channel Classics

In zijn Eerste strijkkwartet uit 1955 heeft de toen 25-jarige Hans Kox, die onder meer bij Henk Badings had gestudeerd, laten horen waartoe hij in staat was. Dit is uitermate lyrische muziek, soms grillig, soms intiem, en bovenal hoogstpersoonlijk. Ruim vier decennia later verscheen het Tweede strijkkwartet van Kox. De toon is nog altijd even intens en zinderend. Guus Janssen heeft als componist en improviserend musicus grote naam verworven. In het strijkkwartet Streepjes juit 1981 onderzoekt Janssen nieuwe klanken voor het kwartet met boventonen en verstemmingen. Het resultaat is bevreemdend en fascinerend. Het Eerste strijkkwartet uit 1999 van Oscar van Dillen is een expressief voorbeeld van neoromantische atonaliteit. Hans Kox (1930-2019) – Eerste Strijkkwartet (1955) * Sostenuto pesante – Allegro, 2. Adagio, 3. Allegro assai Uitvoerenden: Utrecht String Quartet CD: Attacca Hans Kox (1930-2019) – Tweede strijkkwartet (1996) * Lento-Allegro, 2. Andante amoroso, 3. Il tempo perduto, 4. Allegretto, 5. Allegro molto Uitvoerenden: Rubens Quartet Opname Youtube Guus Janssen (*1951) – Streepjes (1981)             Uitvoerenden: Doelen Kwartet             CD: Attacca Oscar van Dillen (1958) – Eerste strijkkwartet (1999)             Uitvoerenden: Doelen Kwartet             CD: Etcetera

De Chinese componist Tan Dun in zijn eerste strijkkwartet ‘Feng Ya Song’ oude Chinsese en moderne westerse technieken samengebracht. Hetzelfde deed hij in het kwartet ‘Eight Colors’. In elk deeltje zijn elementen van de traditionele Chinese theatermuziek te horen, maar voorzien van de modernste middelen en vaak heftig dissonant. Het contrast van de culturen staat ook centraal in het Vijfde strijkkwartet van Bright Sheng. Beide culturen blijven zelfstandig naast elkaar staan maar leren elkaar op een dieper niveau kennen en begrijpen. Tan Dun (*1957) – Fa-Yeng-Song (Strijkkwartet nr.1) (1982, r.2018) Feng, 2. Ya, 3. Song             Uitvoerenden: Shanghai Quartet             Opname op Internet Tan Dun (*1957) – Eight Colors for String Quartet (1986) Peking Opera, 2. Shadows, 3. Pink Actress, 4. Black Dance, 5. Zen, 6. Drum and Gong, 7. Claudiness, 8. Red Sona             Uitvoerenden: Arditti Quartet             CD: NWCRI Bright Sheng (*1955) – Strijkkwartet nr.5 ‘Miraculous’ (2007) Uitvoerenden: Shanghai Quartet CD: Naxos

Toru Takemitsu was de eerste Japanner met internationale erkenning, mede door zijn filmpartituren. Voor hem geldt dat muziek ‘is’ en niet ‘wordt’. Er gaat van zijn werken, ook zijn twee strijkkwartetten, daardoor een grote innerlijke rust uit. Bright Sheng werd in Shanghai geboren, moest tijdens de culturele revolutie aan de grens met Tibet de kost verdienen als musicus in een lokaal danstheater en mocht in 1978 naar Shanghai terugkeren om compositie te studeren. In 1982 vertrok hij naar New York. Maar zijn werk bleef nauw verbonden aan zijn ervaringen als banneling in het verre westen van China. Toru Takemitsu (1930-1996) – Landscape for String Quartet (1960)             Uitvoerenden: Lotus String Quartet             CD: Warner Classics Toru Takemitsu (1930-1996) – A Way A Lone (1981)             Uitvoerenden: New Zealand String Quartet             CD: Naxos Bright Sheng (*1955) – Strijkkwartet nr.3 (1993)             Uitvoerenden: Shanghai Quartet             CD: BIS Bright Sheng (*1955) – Strijkkwartet nr.4 ‘Silent Temple’ (2000)             Uitvoerenden: Shanghai Quartet CD: BIS  

Ook vandaag aandacht voor jonge Amerikaanse componisten: Reena Ismail, Michael Gilbertson en Julia Adolphe. De eerste componist heeft een Indiase achtergrond, die zij met de Westerse laat versmelten. De tweede kijkt, zoals menige generatiegenoot, achterom, naar de muziek van Sibelius, en daarmee vooral naar de romantiek. De derde heeft in haar kwartet Star-Crossed Signals de communicatie met vlaggen in de scheepvaart als onderwerp gekozen. Afstand (Delta) en nabijheid (Kilo), daar gaat het in dit kwartet om. Reena Esmail (*1983) – Strijkkwartet ‘Ragamala’ (2013) Fantasie (Bihag), 2. Scherzo (Malkauns), 3. Recitative (Basant), 4. Rondo (Jog) Uitvoerenden: The Verona Quartet CD: Bright Shiny Things Michael Gilbertson (*1987) – Quartet (2017) Mother Chords, 2. Simple Sugars Uitvoerenden: The Verona Quartet CD: Bright Shiny Things Julia Adolphe (*1988) – Star-Crossed Signals (2018) Delta X-ray, 2. Kilo Kilo Uitvoerenden: The Verona Quartet CD: Bright Shiny Things

Ook in het kwartet Punctum laat Shaw horen hoe knap zij muziek weet te schrijven die zowel bekend als toch ook nieuw klinkt. In zekere zin geldt hetzelfde voor de Amerikaanse componist Mohammed Fairouz, zij het met een Arabische Midden-Oostenachtergrond. Van hem twee korte en een langer kwartet. Lamentation and Satire en Chorale Fantasyklinken hier en daar orientaals, maar zijn nergens ‘flolkloristisch’. In The named Angels is nadrukkelijk de situatie in het Midden-Oosten betrokken. Elk van de delen is een portret van een engel. Caroline Shaw (*1982) – Punctum (2009, r.2013) Uitvoerenden: Attacca Quartet CD: New Amsterdam/Nonesuch Mohammed Fairouz (*1985) – Lamentation and Satire (2008)             Uitvoerenden: Lydian String Quartet             CD: Sono Luminus Mohammed Fairouz (*1985) – Chorale Fantasy (2010)             Uitvoerenden: Borromeo String Quartet             CD: Naxos Mohammed Fairouz (*1985) – The Named Angels (2012) Mikail’s Thunder, 2. Azrael Malak al-Maut, 3. Jibreel at HIRA, 4. Israfel’s Spell             Uitvoerenden: Del Sol Quartet             CD: Sono Luminus

Ook vandaag drie werken van Caroline Shaw, Ritornello, Three Essays en The Evergeen. Het eerste is een deconstructie van een ritornello uit Monteverdi’s Orfeo. Het tweede bestaat uit een drietal oefeningen in vormen communicatie en miscommunicatie. En het derde is een eerbetoon aan een specifiek type boom, de Evergreen. In elk van de werken laat Shaw horen hoe zij heden en verleden in een even toegankelijke als soms ook raadselachtige muziek bijeen weet te brengen. Caroline Shaw (*1982) – Ritornello 2.sq.2.j.a. (2015) Uitvoerenden: Attacca Quartet CD: New Amsterdam/Nonesuch Caroline Shaw (*1982) – Three essays (2018) Nimrod, 2. Echo, 3. Ruby Uitvoerenden: Attacca Quartet CD: Nonesuch Caroline Shaw (*1982) – The Evergreen (2020) * Moss, 2. Stem, 3. Water, 4. Root Uitvoerenden: Attacca Quartet CD: Nonesuch