Het strijkkwartet

De Duits-Argentijnse componist Mauricio Kagel werd vooral bekend door zijn onconventionele en vaak ook theatrale kijk op de eigentijdse muziek. In zijn Derde strijkkwartet wilde hij nader komen tot de klassieke traditie, tot de welluidendheid ervan en de vierdeligheid van het traditionele kwartetidioom. En typisch Kagel: met de nodige ironie en dubbele bodems. Enno Poppe is een evenzo singuliere figuur in de Duitse muziek. In Tier gaat het hem vooral om de beweging van een dier. We hebben hierin vaak het gevoel dat de componist zijn muziek volgt en niet andersom, dat hij verrast wordt door de wetmatigheden van het levende organisme dat voor hem de compositie is. Mauricio Kagel (1931-2008) – Strijkkwartet nr. 3 (1986) * Andante, 2. Andantino, 3. Allegretto, 4. Allegro          Uitvoerenden: Arditti Quartet          CD: naïve classique Enno Poppe (*1969) – Tier (2002)          Quatuor Diotima          CD: naïve

Georg Friedrich Haas heeft inmiddels een tiental strijkkwartetten geschreven. Het Eerste kwartet dateert uit 1997 en laat de microtonale wereld van Haas horen. Immers alle zestien snaren van de vier strijkinstrumenten zijn verstemd. Tegelijkertijd is het kwartet gebaseerd op vier akkoorden die voortkomen uit de boventonen van die verstemde snaren, die veelal als flageoletten gespeeld worden. Zo ontstaat een merkwaardige, vaak zwevende muziek, waarin de luisteraar de tijd verliest. In zijn Tweede strijkkwartet uit 1998 heeft Georg Friedrich Haas zich meer georiënteerd op wat hij zelf historische klanken noemt. Maar ook hier gecombineerd met microtonale verstemmingen, hetgeen tot bijna futuristische resultaten leidt in een ogenschijnlijk tijdloos klankdecor dat zich meestal traag ontwikkelt en slechts enkele malen soms door korte uitbarstingen verstoord wordt. Georg Friedrich Haas (1953) – Strijkkwartet nr.1 (1997)             Uitvoerenden: Kairos Quartett          CD: Edizion Zeitklang                Georg Friedrich Haas (1953) – Strijkkwartet nr.2 (1998)          Uitvoerenden: Kairos Quartett          CD: Edizion Zeitklang

Toen Friedrich Cerha zijn eerste kwartet schreef, was hij gefascineerd door de buiten-Europese muziekculturen, waaronder de Arabische. Dat verklaart de titel Maqam voor zijn Eerste strijkkwartet. Cerha’s arabisch gekleurde compositie bestaat uit 11 korte segmenten, soms rustig en meditatief, dan weer luid en druk. Opvallend is de bijna vanzelfsprekende manier waarop de Europese en de Arabische muziek hier elkaar aanvullen en versterken. Het Eerste strijkkwartet ‘Cold Farmer’ van Thomas Larcher ontstond in amper drie dagen in juni 1990. De titel is ontleend aan een denkbeeldige funkband waarvan de evenzo denkbeeldige ‘bandleader’ Jan Blecher als motto had: “Creativiteit maakt je blij wanneer je er vroeg voor zorgt dat je het hebt wanneer je het nodig hebt.” De titel ‘Festina Lente’ van het zesdelige Vijfde strijkkwartet van Gottfired von Einem betekent zoveel als “haast je langzaam”, en geeft enigszins aan hoe de oudere componist als zeventiger in het leven stond. Ook Friedrich Gulda was als jongeman rond 1950 in de ban van het verleden, zoals we kunnen horen in zijn Musik für Streichquartett in fis-kl.t., Friedrich Cerha (1926-2023) – Strijkkwartet nr. 1 ‘Maqam’ (1989) 11 Abschnitte Uitvoerenden: Arditti Quartet CD: CPO Thomas Larcher (1963) – Strijkkwartet nr.1 ‘Cold Farmer’ (1990) mit Groove, 2. ruhige Halbe, 3. sehr schnell, 4. ganz langsam             Uitvoerenden: Rosamunde Quartett             CD: ECM Gottfried von Einem (1918-1996) – Strijkkwartet nr. 5 ‘Festina lente’ (1989/91) Adagio, 2. Presto, 3. Moderato, 4. Adagio molto, 5. Allegro, 6. Adagio molto Uitvoerenden: Artis Quartet Wien CD: Orfeo Friedrich Gulda (1930-2000) – Strijkkwartet in fis-kl.t. (1951)             Deel 3: tranquillo Uitvoerenden: Acies Quartett CD: Gramola Records

Kort na de tweede wereldoorlog werd het ook in Oostenrijk duidelijk dat de muziek en de technische verworvenheden van de Tweede Weense school, dus van Arnold Schönberg en zijn leerlingen Anton Webern en Alban Berg, grote gevolgen hadden voor de nieuwe muziek. Dat is te horen in de werken van Gottfried von Einem en Erich Urbanner, die zich aansloten bij het moderne expressionisme van voor de oorlog. In het beknopte Derde strijkkwartet van Urbanner worden de vooroorlogse en naoorlogse nieuwe muziek aaneengesmeed. Von Einems muziek is daartegenover tegen de ontwikkelingen van zijn tijd in een eclectische componist gebleven, met neobarokke en neoklassicistische invloeden naast verwijzingen naar de grote laatromantische werken van Bruckner, Mahler, Strauss en de vroege Schönberg. Erich Urbanner – Strijkkwartet nr. 3 (1972) Uitvoerenden: Alban Berg Quartett             CD: Warner Classics Gottfried von Einem (1918-1996) – Strijkkwartet nr.1 (1975) Allegro, 2. Adagio molto, 3. Moderato Uitvoerenden: Artis Quartett Wien CD: Orfeo Gottfried von Einem (1918-1996) – Strijkkwartet nr. 2 (1977) Allegro moderato, 2. Adagio, 3. Allegro ma non troppo Uitvoerenden: Artis Quartett Wien CD: Orfeo Gottfried von Einem (1918-1996) – Strijkkwartet nr. 5 ‘Festina lente’ (1991)             Deel 3: Moderato Uitvoerenden: Artis Quartett Wien CD: Orfeo

In het tweede strijkkwartet van Thierry Escaich, met als titel ‘Après l’aurore’, wordt naar het lijkt verwezen naar de Mondscheinsonate van Beethoven. Maar louter als titel, want de muziek heeft er geen enkele band mee. De opdracht ertoe kwam namelijk van de Beethovenhalle in Bonn. De titel van het Zevende strijkkwartet van Nicolas Bacri, ‘Variations sérieuses’, doet eveneens een verband met Beethoven vermoeden, namelijk met diens Quartetto serioso, opus 95. Maar het zouden ook de Variations sérieuses van Mendelssohn kunnen zijn. In werkelijkheid is dit kwartet een eerbetoon aan de Britse componist Robert Simpson. De opvallend klassieke vorm is in die zin ook passend. Bacri’s Negende kwartet heet ‘Canto di speranza’, lied van hoop, hetgeen tevens de titel is van het slotdeel van dit kwartet. Het is een eerbetoon aan die componisten die geen belangstelling hadden voor de verworvenheden van de avantgarde.   Thierry Escaich (*1965) – Après l’aurore (2005)             Uitvoerenden: Quatuor Tchalik             CD: Alkonost Classic Nicolas Bacri (*1961) – Strijkkwartet nr.7, opus 101, ‘Variations sérieuses’ (2007) Introduzione (Adagio solenne) – Tema alla fuga (Maestoso cantabile) – Var. I (Scherzo) – Var. II (Sarabande funèbre) – Var. III (Sonata : Allegro moderato ma con fuoco) – Var. IV (Passacaglia : Adagio doloroso) – Var. V (Ciaccona : L’istesso tempo) – Interludio (Come al inizio : Adagio tragico) – Var. VI (Menuetto) – Var. VII Fuga Uitvoerenden: Quatuor Psophos             CD: Klarthe Records Nicolas Bacri (*1961) – Strijkkwartet nr. 9, opus 140, ‘Canto di Speranza’ (2015) Adagio (Introduzione), 2. Allegro vigoroso alla marcia, 3. Valse nocturne, 4. Fuga riepiloga, 5. Canto di speranza             Uitvoerenden: Quatuor Psophos             CD: Klarthe Records

Vandaag beginnen we het programma met een tweetal componisten die van meet af aan zich gekeerd hebben tegen de overmacht van intellectuele seriële componisten in Frankrijk, Thierry Escaich en Nicolas Bacri. Escaich heeft in Frankrijk vooral naam gemaakt organist en is vanaf dit jaar als titulair verbonden aan de Notre-Dâme in Parijs. Als componist heeft hij wereldwijd van zich doen spreken met een veelheid aan vaak briljant-virtuoze soloconcerten, orgelwerken en kamermuziek. Nicolas Bacri is in zijn muziek minder vrolijk virtuoos dan Thierry Escaich, maar niet minder krachtig geworteld in het verleden. Zijn Achtste strijkkwartet, ‘Omaggio a Haydn’ werd geschreven ter gelegenheid van het Haydnjaar in 2009. Het strijkkwartet Stringendo uit 2010 van Philippe Manoury laat daarna het andere geluid horen, de zoektocht naar het karakter van klank, in dit geval verbonden aan de titel, dus gehaast, onder druk, versnellend. Thierry Escaich (*1965) – Strijkkwartet nr.1 ‘Scénes de Bal’ (2001)             Uitvoerenden: Ludwig Quartet             CD: Universal Nicolas Bacri (*1961) – Strijkkwartet nr. 8, opus 112, ‘Omaggio a Haydn’ (2009) Sonata all’Ungarese, 2. Notturno (Lentissimo ipnotico), 3. Variations et fugue sur un Menuet de Haydn             Uitvoerenden: Quatuor Psophos             CD: Klarthe Records Philippe Manoury (*1952) – Strijkkwartet nr.1 ‘Stringendo’ (2010)             Uitvoerenden: Arditti Quartet             CD: NEOS

De Franse componist Gérard Pesson is in onze contreien minder bekend. Zoals menige generatiegenoot is Pesson gefascineerd door het grensgebied tussen stilte en geluid, en door de klank als zelfstandig fenomeen. Zijn strijkkwartet ‘Respirez ne respirez is een oefening in ademhalen en van eerder geschreven studies op het gebied van speeltechnieken, ademhaling, snelheid en echo’s. Philippe Manoury’s Derde strijkkwartet is geheel gebaseerd op de cijfercombinaties in het magische vierkant zoals te vinden op de ets Melencolia van Albrecht Dürer uitv 1514. Het resultaat is een uitermate complexe en veelgelaagde structuur met overwegend toverachtige klank. Gerard Pesson (*1958) – Quatuor à cordes ‘Respirez ne repsirez plus’ (1993) Allegro, 2. Adagietto tenebroso, 3. Finale precipitoso             Uitvoerenden: Quatuor Parisii             CD: Universal Philippe Manoury (*1952) – Strijkkwartet  nr.3 ‘Melencolia’ (2013)             Uitvoerenden: Arditti Quartet             Live uitvoering Monaco van website componist

Het programma van vandaag staat geheel in het teken van Pascal Dusapin. Hij studeerde bij Yannis Xenakis en Franco Donatoni, hetgeen zijn brede kijk op de muziek verklaart. Van folkmusic en jazz tot grootse klanksculpturen, van klankmassa’s in tal van contouren tot de enkelvoudige lijn in de vele solo’s die hij inmiddels geschreven heeft. In de loop van de jaren negentig begon Dusapin ook meer herkenbare harmonieën in zijn muziek te verwerken. Het Tweede strijkkwartet ‘Time Zones’ en het Vijfde strijkkwartet laten twee kanten van Dusapins muziek horen, enerzijds in beknopte klankexperimenten en anderzijds in een meer verhalende context over een doelloze conversatie in de trant van zijn voorbeeld Samuel Beckett. Pascal Dusapin (*1955) – Strijkkwartet nr.2 ‘Time Zones’ (1989)             Vierentwintig korte genummerde delen Uitvoerenden: Arditti Quartet CD: Aeon Pascal Dusapin (*1955) – Strijkkwartet nr. 5 (2004/05) Uitvoerenden: Arditti Quartet CD: Aeon

De componisten die ik vandaag aan de orde stel zijn allen na de oorlog geboren. Voor hen zijn de ontwikkelingen in de jaren veertig en vijftig enerzijds een vaststaand gegeven (en dus minder terrein van innoverend onderzoek dan dat voor hun leermeesters was) en tegelijk ook al weer passé. Nymphéa uit 1987 van de Frans-Finse componist Kaija Saariaho met als ondertitel Jardin Secret III, verwijst naar een gedicht van Arseny Tarkovsky, maar ook de waterlelie, en in het bijzonder de waterlelies van Monet! Kort na 2000 maakte Edith Canat de Chizy zich steeds meer los van strakke vormen en intellectuele structurele technieken. Haar eerste strijkkwartet (van inmiddels een vijftal) is een resultaat van een gevoel van jubel en tot leven komen. Vandaar ook de titel van dit kwartet ‘Vivere’. Philippe Hersant wordt in Frankrijk vooral gezien als een vertegenwoordiger het postmodernisme. Zo horen we in zijn werken geregeld herinneringen aan de klankenwereld van Beethoven en Schumann voorbij komen. Ook in zijn Vierde strijkkwartet uit 2014, dat de ondertitel Der gesternte Himmel of The Starry Sky heeft, en waarin Beethovens tweede Rasumowsky kwartet, opus 59:2, en dan met name het tweede deel ervan centraal staat. Kaija Saariaho (1952-2023) – Nymphéa (Jardin Secret III) (1987)             Uitvoerenden: Cikada String Quartet             CD: ECM Edith Canat de Chizy (*1950) – Strijkkwartet nr. 1 ‘Vivere’ (2001)             Uitvoerenden: Quatuor Parisii             CD: Aeon Philippe Hersant (*1948) – Strijkkwartet nr. 4 ‘The Starry Sky’ (2014)             Uitvoerenden: Quatuor Girard             CD: Paraty

Het strijkkwartet Ainsi la nuit… uit 1976 van Henri Dutilleux wordt algemeen als een van de hoogtepunten van de Franse kwartetliteratuur. Het materiaal in deze bijzondere partituur wordt stap voor stap uitgebreid en getransformeerd, echter zonder dat de luisteraar het voorafgaande uit het geheugen verliest. Het resultaat is spannend, prachtig van kleur, labyrintisch en vooral meeslepend. Betsy Jolas voltooide haar Derde strijkkwartet in 1973. Het werk werd in Washington voor het eerste uitgevoerd. Vandaar dat de titels van de delen in de partituur in het Engels zijn gezet. Elk van de negen delen is een oefening in een techniek of stijl. ‘Eridan’, opus 57,  is het enige echte strijkkwartet van François Bernard Mâche. Daarnaast componeerde hij nog een werk voor strijkkwartet en elektronica. De Eridan is (evenals de Styx en de Lethe) een mythische rivier in de Griekse onderwereld, de Hades. Maar de Eridan is ook een onbekende Keltische rivier, wellicht de Rhône. Deze rivieren verklaren de aanwezigheid van de rietzanger in deze muziek van Mâche. Henri Dutilleux (1916-2013) – Strijkkwartet ‘Ainsi la nuit’ (1976/77) Nocturne 1. Libre et souple, 2. Miroir d’espace. Parenthèse 1, 3. Litanies 1. Parenthèse 2, 4. Litanies 2. Paranthèse 3, 5. Constellations. Parenthèse 4, 6. Nocturne 2, 7. Temps suspendu             Uitvoerenden: Orpheus String Quartet             CD: Channel Classics Betsy Jolas (*1926) – Strijkkwartet nr. 3 ‘9 Etudes’ (1973) Bowing, 2. Vibrato, 3. Aleatory Structures, 4. Trilles and Bowed Tremolo, 5. Harmonics, 6. Multiple Stops, 7. Aleatory Structures around a held C, 8. Pizzicati, 9. Summing up.             Uitvoerenden: Concord String Quartet             CD: NWCRI François-Bernard Mâche (*1935) – Strijkkwartet ‘Eridan’, opus 57 (1986)             Uitvoerenden: Arditti Quartet             CD: naïve