Menno en Erwin over de Natuur en Wetenschap

Leven in een ijstijd, de geboorte van ons landschap Misschien hebben we ooit wel meegekregen  dat ijstijden onze omgeving gevormd hebben. Maar dat we nog steeds leven in een ijstijdvak is minder bekend. Die aanduiding geldt namelijk zolang er ijskappen op de polen zijn. Sinds ruim 2.5 miljoen jaar is dat het geval. In het kwartair, zoals we deze periode die dus voortduurt tot op de dag van vandaag waren er veel ijstijden, tijden waarin ijskappen  zich vanuit de poolgebieden uitbreidden en de zeewaterstand daalde. Deze koude perioden of glacialen worden afgewisseld door warmere perioden of interglacialen en we leven nu in zo’n warme periode, sinds 11700 jaar, het holoceen.Ons huidige landschap is vrijwel geheel gevormd door de drie daar aan voorafgaande ijstijden. In het Elsterien, van 475000 tot 410000 jaar voor de jaartelling, kwam het ijs tot een lijn van Den Helder tot aan Stadskanaal. In het Saalien, 370000 tot 130000 jaar geleden, kwam het ijs een stuk verder,  tot halverwege ons land. Bovendien ontstonden stuwwallen, zoals op de Veluwe, en ontstond een 70 km lange ene tot wel 30 meter hoge zand en keileem-rug, van Schoonebeek tot aan de grote markt van Groningen, de Hondsrug, met een paar parallelle ruggen. De parallelle zand/keileemruggen van het Hondsrugsysteem zijn na nieuwe inzicht ontstaan in de laatste fase van het Saalien.  Grote hoeveelheden afsmeltend ijswater vormden zogenoemde “megaflutes” met een afvoer van meer dan 1.000.000 m3 per seconde. De ruggen in het Hondsrugsystem zijn dus hoogstwaarschijnlijk zogenoemde “Megaribbels“ uit de meegevoerde zand, leem en puinmassa’s. Tussenin werd de grond uitgeslepen door smeltwater kanalen, die we nu nog terug zien in de Drentse Aa en het Peizerdiep.  Dit hele unieke systeem is ook in de volgende ijstijd blijven bestaan en vormt nu het enige Geopark van Nederland.In die volgende en laatste ijstijd, het Weichselien, 115000 tot 11700 jaar geleden, bereikte het ijs Nederland niet meer. Wel was het was de grond bevroren, en was Nederland een ijzige en winderige poolwoestijn met veel zandverstuivingen.De grootte hoeveelheden aan materiaal die in de ijstijden zijn afgezet zijn alleen te begrijpen als men zich de geweld van de gletsjers tijden de ijstijden in herinnering roept. In sommige gebieden in Scandinavië waren de gletsjers meerdere kilometers dik, hier bij ons nog steeds 300-1000meter. Er was zoveel water in ijs gebonden, dat de zeespiegel 90m lager lag dan nu. Dit gewicht samen met het stromen van het ijs liet sporen in de landschap achter. Ook het schommelen van de temperaturen tijdens deze lange tijd van smelten en weer vriezen bevorderde de erosie van gesteentes. Keien werden door het ijs meegenomen en bleven bij het afsmelten van het ijs terug. Deze zwerfstenen vertellen een spannend verhaal en zijn nu getuigen van een tijd die ons land in grootte mate gevormd heeft.                                                                                                            (Met dank aan BJW) Wordt nu lid van onze gratis nieuwsbrief www.mennoenerwin.nl

Een Nobelprijs voor doorzicht: Frits Zernike Biologen die het inwendige van vaak doorzichtige cellen onder de microscoop wilden bekijken zaten altijd met een dilemma. De lichtgolven die door de cel heen gaan vertraagden wat en dat leverde daarmee geen duidelijk beeld van het binnenste van de cel op. Om wel iets te kunnen zien moesten ze die cellen kleuren. Maar daarmee doodden ze die zelfde cellen. Dus wat er in een levende cel gebeurde bleef verborgen. Een professor uit Groningen loste dat probleem in 1930 op. Door een heel dun glasplaatje waarin kleine streepjes ge-etst waren, in de microcoop te zetten wist hij de doorgaande lichtstralen te versterken. En daarmee verhoogde hij het contrast tussen de verschillende bestanddelen van de levende cel. Nu konden we bijvoorbeeld ineens zien hoe een levende cel zich deelt en spoellichaampjes er voor zorgen dat de chromosomen zich keurig verdelen en de kernen vormen van de twee nieuw ontstane cellen. Het duurde nog 23 jaar voor Frits Zernike voor deze ontdekking, die bekend werd als de fasecontrastmicroscoop en de celbiologie revolutioneerde, beloond werd met een Nobelprijs.Tien jaar eerder was hij al heel jong benoemd als hoogleraar theoretische natuurkunde. Hij had toen zijn voetsporen al verdiend in de scheikunde en als assistent van de sterrenkundige Kapteyn. Als hoogleraar stond hij bekend als een theoreticus die wiskundige oplossingen voor praktische problemen vond. Daar kwam bij dat hij een reputatie als knutselaar had, die altijd bezig om apparaten in elkaar te zetten en te verbeteren. Dat leidde onder andere tot een verbeterde galvanometer waarmee met een veel grotere precisie de sterkte van magneetvelden kon worden gemeten. Ook maakte hij berekeningen waarmee afwijkingen in lenzen konden worden opgespoord (de zgn. Zernike-polynomen), een toepassing die tot op de dag van vandaag wordt toegepast, onder andere in de apparatuur die chip-machine fabrikant ASML ontwerpt. De publieke bekendheid van Zernike nam na zijn overlijden in 1966 af, ondanks de vele onderscheidingen die hij in zijn leven naast zijn Nobelprijs gekregen heeft. Des te mooier dat de Rijksuniversiteit van Groningen met de inrichting van de Zernike-campus zijn naam definitief heeft gevestigd.   Schrijf je nu in op onze gratis nieuwsbrief ⁠⁠⁠www.mennoenerwin.nl⁠

Wat een nieuw natuurgebied fantastisch maakt Op een zonnige middag kijken naar tientallen oeverzwaluwen die hun jongen voeren in de nestgaten van de oeverzwaluwwand, en even later lopen langs een prachtig dras veldje vol met rietorchissen en de zachtgele ratelaars, dat zijn natuurervaringen die blij maken. In een land als het onze zijn dat geen toevallige belevenissen,  maar het resultaat van een uitgekiend beleid van professionals in samenwerking met een legertje vrijwilligers. We hebben het over het “stadspark” Kardinge, aan de oostkant van Groningen. Het natuur en recreatiegebied, nu ruim 300 hectare  en op weg naar nog 200 meer, is geliefd bij de 30000 inwoners van de nabijgelegen woonwijken, er wordt druk gesport, gewandeld en gefietst, en heel veel handen helpen mee met het onderhoud, het beheren van plukweiden en voedsel bos, en het jaarlijkse onderhoud van de oeverzwaluwwand. Die vogels willen namelijk graag een nestholte met schoon leem en zand, zoals ze dat ooit aan rivierwanden vonden. We kijken naar de mogelijkheden om het Kardingegebied te verbinden met natuurzones rond de nieuwe mega-woonwijk Meerstad. Boswachter Reiner Hartog benadrukt hoe belangrijk die samenwerking met vrijwilligers is om ook daar mooie natuur te ontwikkelen. Maar ook hoe belangrijk een goede inrichting is, gebaseerd op natuurkennis, ook van de bodem. Want dat prachtige veldje met ratelaars, spannende half-parasiete planten, en orchideeën kon er alleen maar komen door te voedselrijke bovenlaag eerst weg te halen. Kennis en enthousiasme, dat is nodig voor fantastische natuurbelevenissen Schrijf je nu in op onze gratis nieuwsbrief ⁠⁠www.mennoenerwin.nl⁠

Hoe zit het met evenwicht in de biologie, is dat net zo als in de scheikunde? Een helemaal niet zo’n simpele vraag. We praten makkelijk over evenwicht, maar we duiden er vaak heel verschillende dingen mee aan. Zonder verstoring geen verandering is het principe, maar hoe groot of klein kan die verstoring zijn? Hoe stabiel is het evenwicht? Wat bedoelen we als we iemand evenwichtig noemen? Dat ligt toch niet alleen maar aan onze evenwichtsorganen (bij onze oren). Want die zorgen ervoor dat we rechtop blijven staan (ook belangrijk). Evenwichten hangen altijd van de omstandigheden af. Vaak zijn ze labiel, kunnen ze makkelijk verstoord worden. Daar maken we gebruik van in het wegen met een balans. Soms zijn evenwichten stabieler, als we stevig staan, of als een rotsblok vast ligt in een bergspleet. Dat  zal misschien alleen door een aardbeving van zijn plaats kunnen komen. Evenwicht in de scheikunde leverde de Nederlander van ’t Hoff in 1904 de nobelprijs op. Hij formuleerde wetmatigheden waarin twee tegengestelde chemische reacties in evenwicht zijn.  Daar kwam veel wiskunde en warmte en arbeidsleer (thermodynamica) bij te pas. In de economie zijn  veel theorieën bedacht over evenwichten, bijvoorbeeld tussen vraag en aanbod. Helaas voor de economen gooit de wispelturigheid van mensen vaak roet in het eten.In ons lichaam schommelen zaken als de hoeveelheid  hormoon of lichaamstemperatuur vaak tussen twee grenswaarden. Een soort dansend evenwicht, zoals de verwarming onze huiskamertemperatuur regelt. In de ecologie  werd vroeger nogal  losjes over evenwichten in de natuur gepraat. Vaak bedoelde men dat er een balans was in een populatie, tussen eten en gegeten worden, tussen voortplanting en dood. En een gedachte daarbij was dat in soortenrijke omgevingen de kans toeneemt dat populaties zich bij verstoring weer herstellen (stabiel zijn). Daar zit wel wat in, in ieder geval zijn we nu wel op de verkeerde weg. Terwijl een honderd jaar geleden de extensieve landbouw gunstig was voor veel soorten, is daar nu bar weinig van over, en neemt de kans op verdere verstoring, ook via het klimaat alleen maar toe. Nu ja, zonder de mens zou Nederland uiteindelijk niet alleen weer veel kleiner worden, door de binnendringende zee. Maar het vermoede eind (climax) stadium is dat van een moerasgebied, met veel bomen. In elk geval zolang de zon blijft schijnen. Schrijf je nu in op onze gratis nieuwsbrief ⁠www.mennoenerwin.nl⁠

Er zijn veel apps die ons helpen de natuur om ons heen beter in de smiezen te krijgen. Een van de allerbeste is de  gratis vogelsite Merlin (Engelse naam voor onze kleinste valk de smelleken). De site is in zo’n tien jaar ontwikkeld door de Cornell University in Amerika, is gebaseerd op zo’n 800 miljoen waarnemingen over de hele wereld, en meer dan vijfduizend vrijwilligers zorgen voor perfecte foto’s en geluidsregistraties waarmee je de waarnemingen kan checken. En het werkt even eenvoudig als effectief: je zet je waarneming aan, de app geeft de geluiden in de buurt weer (grafisch, in een geluidskaart of sonogram) en benoemt vervolgens de vogelsoorten in de buurt, met foto’s (Nederlandse namen kan je makkelijk uploaden) . Steeds lichten in het lijstje van zojuist waargenomen soorten die namen van vogels op die op dat moment zingen. Een kind kan de was doen.  In een rondje met de hond scoort Merlin al gauw een soort of tien tot vijftien, binnen de tien minuten. Nu wonen we ook in een goed vogelgebied. Maar waar je ook bent, er valt altijd wel wat op, al was het maar de fazant in het stoffige bosje even verder. Leuk zijn de eerste binnenkomers, als de tjiftjaf  en de fitis in maart-april, de kleine karekiet en de visdief in mei. En genieten van de zeldzame doortrekkers als de waterpieper en de wielewaal met zijn toverachtig gezang.   Schrijf je nu in op onze gratis nieuwsbrief ⁠⁠⁠www.mennoenerwin.nl⁠⁠⁠ Aanbevolen door Menno en Erwin: Bezoek Naranjas del Carmen en CrowdFarming.com voor directe aankopen van boeren. Ontdek lokale boerderijwinkels en initiatieven zoals Smaakvol Slochteren en Herenboeren. Productie: Deze podcast wordt geproduceerd door Bano Online Services, met Erwin Balkema als host en Prof. Menno Gerkema als expert in natuur en wetenschap.

Een betonnen, in plaats van een onverhard fietspad wil de dorpsvereniging van Scharmer aan laten leggen door onze gemeente. Misschien vinden sommigen dat overdreven, maar bij mij leidt dat tot grote droefenis. En ook wel een beetje boosheid. Een van de mooiste onverharde fietspaden in de buurt wordt opgeofferd voor wat precies? Verkeersveiliger wordt het niet, de randen van zo’n betonnen pad leiden alleen maar tot ongelukken bij passanten. Het onderhoud kan altijd beter, maar dat geldt straks ook voor zo’n strak en glad pad dat scooters en motoren uitnodigt er over heen te racen. Wat verloren gaat zijn de randovergangen van het nu leemachtige pad naar de vegetatie, heel veel planten en insecten profiteren daarvan. Zoals de er nestelende grijze zandbij, helaas ook al sterk achter uitgaand. Ook al, want het gaat beroerd met veel planten, vogels en insecten. Er verdwijnen er een boel, in een hoog tempo.  Veel collega biologen zijn de wanhoop nabij over de onverschilligheid van zoveel mensen. Snappen we dan niet dat we het niet gaan redden als we ons eigen gemak boven alles stellen? Juist in onze directe leefomgeving kunnen we met zijn allen heel veel doen aan de natuur, in de eigen tuin, maar ook met een wat bedachtzamer omgang met voet- en fietspaden in onze eigen buurt. Want we zijn met heel veel mensen, en met zijn allen kunnen we heus een beetje helpen nog wat over te laten voor volgende generaties.   Schrijf je nu in op onze gratis nieuwsbrief ⁠⁠⁠⁠www.mennoenerwin.nl⁠⁠⁠⁠ Aanbevolen door Menno: Bezoek Naranjas del Carmen en CrowdFarming.com voor directe aankopen van boeren. Ontdek lokale boerderijwinkels en initiatieven zoals Smaakvol Slochteren en Herenboeren. Productie: Deze podcast wordt geproduceerd door Bano Online Services, met Erwin Balkema als host en Prof. Menno Gerkema als expert in natuur en wetenschap.

De kat is het meest geliefde huisdier in Nederland, in drie miljoen huishoudens loopt een kat rond. De zwarte kant van het kattenwezen zit vooral in het aantal zwerfkatten, waarschijnlijk meer dan een miljoen. Al met al zijn onze katten een forse bedreiging voor onze vogelstand. We houden katten al zo’n tienduizend jaar als huisdier. Sinds kort weten we dat dat begonnen is op Cyprus. Nakomelingen van de Afrikaanse wilde kat werden gedomesticeerd, ter bescherming van de opbrengsten van de toen opkomende landbouw. Aan de hand van DNA werd in 2017 vastgesteld dat onze huiskat een echte aparte soort is, Felix catus. Die verschilt ook duidelijk van de wilde Europese kat Felix sylvestris (komt trouwens ook in Azië voor). Katachtigen zijn, met uitzondering van leeuwen, minder sociaal dan hondachtigen, het zijn meestal eenzame jagers. En ook in hun sociale contact met mensen zijn ze best ingewikkeld. Als ze willen en je vertrouwen kan je ze zelfs dingen leren. Een recht opstaande, niet dikke staart is in elk geval een goed teken. Luister en Volg Ons: Schrijf je nu in op onze gratis nieuwsbrief ⁠⁠⁠⁠⁠www.mennoenerwin.nl⁠⁠⁠⁠⁠ Aanbevolen door Menno en Erwin: Bezoek Naranjas del Carmen en CrowdFarming.com voor directe aankopen van boeren. Ontdek lokale boerderijwinkels en initiatieven zoals Smaakvol Slochteren en Herenboeren. Productie: Deze podcast wordt geproduceerd door Bano Online Services, met Erwin Balkema als host en Prof. Menno Gerkema als expert in natuur en wetenschap.

De leukste kanten van de wetenschap worden beloond met de IG-Nobelprijzen: we zijn er best goed in! Veel wetenschappers zijn creatieve personen, nemen hun bezigheden heel ernstig maar hebben gelukkig ook vaak een goed gevoel voor humor.  Dat wordt nu al 33 jaar beloond met de “onwaardige” ignoble prijzen, jaarlijks in tienvoud uitgereikt vlak voor de echte nobelprijzen. De prijzen zijn voor correct onderzoek waarvan het nut niet duidelijk is, waar men eerst om moet lachen, maar die ook aan het denken zetten. Ze worden in een kleurrijk en ietwat bizar ceremonieel in Harvard uitgereikt. De onderwerpen zijn vaak hilarisch. Binnen de Nederlandse universiteiten kunnen we er ook wat van. In totaal zijn bij 19 IG Nobelprijzen Nederlanders betrokken, we scoren daarmee driemaal hoger dan het wereldgemiddelde! Wat dacht u van Nederlandse onderwerpen als de gevaarlijkheid oftewel viesheid van bankbiljetten (Roemenië scoort heel hoog, India is prima!); het aantrekken van malariamuggen (kan net zo goed met Limburgse als met tenenkaas, toegepast in Afrika om muggen effectief weg te vangen); financiële beslissingen worden beter met een volle dan met een lege blaas genomen; mannelijke en vrouwelijke geslachtsdelen gedragen zich heel ander dan we dachten bij de paring (blijkt uit Groningse CT-scans). De latere echte Nobelprijswinnaar Andre Geim (extreme elektriciteit geleiding in zeer dunne grafietlagen) won daarvoor toen hij in Nijmegen werkt een Ignoble prijs voor het laten zweven van een kikker boven een magneet. Hij is tot nu toe de enige die de dubbelslag van een echte Nobel- en een Ignoble prijs gelukt is.   https://improbable.com/ Luister en Volg Ons: Schrijf je nu in op onze gratis nieuwsbrief ⁠⁠⁠⁠⁠⁠www.mennoenerwin.nl⁠⁠⁠⁠⁠⁠ Aanbevolen door Menno: Bezoek Naranjas del Carmen en CrowdFarming.com voor directe aankopen van boeren. Ontdek lokale boerderijwinkels en initiatieven zoals Smaakvol Slochteren en Herenboeren. Productie: Deze podcast wordt geproduceerd door Bano Online Services, met Erwin Balkema als host en Prof. Menno Gerkema als expert in natuur en wetenschap.

Het is geen koorts en heeft niets met hooi van doen, dus noemen we het Hooikoorts. Maar waar in Nederland wel degelijk heel veel mensen last van hebben is van pollen,  de mannelijke sporen van planten die we beter kennen als stuifmeel. Vooral licht stuifmeel waait met de wind mee, zoals van grassen, bomen als de els berk en eik en voor sommige kruidachtige planten als zuring en smalle weegbree. Bij meer dan 20% van de mensen zetten de pollen het eigen afweersysteem in alarmtoestand, met als gevolg de afgifte van histamine, en dat leidt tot een veelheid van vervelende zaken als ontstoken ogen en neuzen of nog erger. Kinderen hebben er al vaak last van, en de klachten duren vaak tot op hogere leeftijd voort. Er is wel medicatie, tot aan bijnierschorshormoon aan toe. Ook is het mogelijk het afweersysteem te “desensibiliseren”, het afweersysteem te wennen via lage doses van pollen, maar dat is een proces van jaren. We hebben veel aan ons afweersysteem te danken, maar soms loopt het dus behoorlijk fout, en dat vaak van de late winter tot aan de zomer toe. Waarom sommigen van ons zich in de luren laten leggen door zo iets simpels als het stuifmeel van raaigras of een berk? Goede vraag, het maakt hooikoorts tot een redelijk onbegrijpelijk fenomeen. Luister en Volg Ons: Website: https://mennoenerwin.substack.com/ Aanbevolen door Menno: Bezoek Naranjas del Carmen en CrowdFarming.com voor directe aankopen van boeren. Ontdek lokale boerderijwinkels en initiatieven zoals Smaakvol Slochteren en Herenboeren. Productie: Deze podcast wordt geproduceerd door Bano Online Services, met Erwin Balkema als host en Prof. Menno Gerkema als expert in natuur en wetenschap.

In mei leggen alle.. Mooi niet. Er zijn heel veel vogels die al eerder, of pas later een ei leggen. En de koekoek en de griet (die we beter kennen als de grutto) kunnen wel degelijk een ei in mei leggen. Dus een twijfelachtig kinderversje, maar het duidt wel op een fenomeen dat vogels heel goed hun broedseizoen plannen, voor zover mogelijk. Als het goed is precies passend voor het voer dat hun jongen nodig hebben, veelal rupsjes en andere insectenlarven. Tussen de beslissing te gaan broeden en het eerste uit het ei kruipende jong zitten gemiddeld  een dag of twintig, dus dat is al moeilijk afstemmen als door een warmer voorjaar de voervoorraad al eerder op zijn top zit. En hoe moet het dan met de fitis? Dit voorjaar kwam de fitis uit het midden van Afrika weer precies op dezelfde dag naar dezelfde boom in Scharmer gevlogen als een jaar eerder, en zijn buren precies zo de drie dagen daarvoor. Dan moeten ze maar hopen dat de eiken en de andere bomen in de buurt niet te vroeg uit zijn gelopen, de rupsen die het van verse bladeren moeten hebben ook niet eerder aan de maaltijd zijn begonnen en daarmee de fitissen toch misschien te laat gekomen zijn. Oftewel, klimaatverandering maakt het leven van de migrerende vogel er niet eenvoudiger op. Zouden daarom verschillende vogelsoorten hun migratiepatronen veranderen, of zelfs proberen het hele jaar in ons land te blijven? Dat betekent met succesvolle nesten natuurlijk. Luister en Volg Ons: Website: https://mennoenerwin.substack.com/ Aanbevolen door Menno: Bezoek Naranjas del Carmen en CrowdFarming.com voor directe aankopen van boeren. Ontdek lokale boerderijwinkels en initiatieven zoals Smaakvol Slochteren en Herenboeren. Productie: Deze podcast wordt geproduceerd door Bano Online Services, met Erwin Balkema als host en Prof. Menno Gerkema als expert in natuur en wetenschap.